شناخت دستگاه گردش خون

آشنایی با عملکرد دستگاه گردش خون بدن انسان

وظیفه دستگاه گردش خون، به جریان انداختن خون بین تمام سلول های بدن و بافت های مختلف جهت دریافت اکسیژن و مواد غذایی و دور کردن مواد زائد حاصل از سوخت و ساز این سلول ها و رساندن آن ها به اندام های دفع کننده مواد زائد مانند کلیه ها و ریه می باشد. بعضی از اعضای بدن مانند مغز و نخاع احتیاج به ی جریان دائمی خون جهت زنده ماندن دارند و فقدان خون بیشتر از چند دقینه باعث مرگ این اندام ها می شود، اما بعضی از اعضا مانند قلب، ریه ها و کلیه ها فقدان جریان خون را فقط برای دوره ای کوتاه می توانند تحمل کنند و بیشتر از آن، سلول های آنها می میرند.

دستگاه گردش خون از سه قسمت تشکیل شده است:

۱.قلب (عمل پمپاژ خون)

۲.عروق خونی (مجاری حمل خون)

۳.خون (مایع منتقل کننده مواد غذایی، مواد زائد، و گازهای اکسیژن و دی اکسید کربن)

۱-قلب

یک عضو عضلانی و تو خالی است به اندازه مشت بسته هر شخص (قلب هر شخصی تقریبا به اندازه مشت بسته او می باشد). قلب دارای عضلات مختط است که توسط سیستم عصبی خودکار کنترل می شوند؛ دارای چهار حفره می باشد که در حفره بالایی دهلیزهای راست و چپ و دو حفره پایینی بطن های راست و چپ هستند. این حفره ها در عمل پمپاژ خون نقش دارند. خون از هر کدام از این حفره ها توسط دریچه های یک طرفه که فقط اجازه عبور خون را می دهند، به خارج می ریزد ساختمان این دریچه ها به گونه ای است که مانع از بازگشت خون می شوند.

مکانیسم عمل قلب

خون از ورید های تمام بدن (به جز ورید ریوی) با نام های ورید اجوف فوقانی و ورید اجوف تحتانی به دهلیز راست می ریزد و پس از انقباض هم زمان دهلیزها، این خون به بطن راست ریخته، در زمان انقباض هم زمان بطن ها وارد شریان ریوی می شود و از آنجا وارد جریان خون ریوی می شود. بنابراین خون سمت راست قلب توسط وریدها پر شده، خون بدون اکسیژن می باشد و رنگ آن قرمز تیره است.

خون در ریه ها تصفیه شده، دی اکسید کربن خود را از دست می دهد و پر از اکسیژن می شود. خون پر از اکسیژن، از طریق ورید های ریوی به دهلیز چپ ریخته، در زمان انقباض هم زمان دهلیزها، وارد بطن چپ می شود. انقباض هم زمان بطن ها سبب می شود که خون بطن چپ وارد شریان آئورت شده، سپس به شریان های دیگر بدن پمپ شود. بنابراین خون موجود در سمت چپ قلب، خون اکسیژن دار و رنگ آن قرمز روشن است.

۲.عروق خونی

سه نوع عروق خونی در بدن موجود می باشد: .

الف) سرخرگ ها با شریان ها

ب) مویرگ ها

ج) سیاهرگ ها یا ورید ها

 گردش خون

خونی که از قلب خارج می شود (از بطن چپ)، وارد بزرگترین شریان بدن به نام آئورت شده، سپس دارای انشعاباتی می شود. از جمله انشعابی به خود عضله قلب (شریان کرونر) و انشعاباتی به نام شرایین کاروتید راست و چپ که در دو طرف نای به سمت مغز رفته، عمل خون رسانی به مغز را انجام می دهند. سپس آئورت هرچه از قلب دورتر می شود، انشعاباتی را به اندام های فوقانی و سایر اعضای بدن و اندام های تحتانی می فرستد. در نهایت، این تقسیمات شریانی به قدری کوچک و باریک می شوند که در جوار سلول های بدن قرار می گیرند و به دلیل جدار باریک آنها مواد غذایی و اکسیژن به راحتی از جدار آنها عبور کرده، وارد سلول ها بافت های بدن می شوند. نام این شریان های بسیار کوچک، شریان های مویرگی می باشد. مواد زائد و دی اکسید کربن، سلول ها را ترک می کنند و وارد مویرگ هایی در جوار سلول ها قرار دارند، می شوند و شریان های مویرگی (سرخرگ های مویرگی) را به ورید های مویرگی (سیاهرگ های مویرگی) تبدیل می نمایند. از به هم پیوست ورید های مویرگی، سیاهرگ های بزرگتر به وجود می آیند که در نهایت پیوست سیاهرگ های تمام بدن، ورید اجوف تحتانی و سیاهرگ های مغز و اندام های فوقانی، ورید اجوف فوقانی را تشکیل داده، خون سیاهرگ ها را به دهلیز راست می ریزند.

تفاوت شریان با ورید

داخلی ترین جدار شریان دارای خاصیت ارتجاعی است که پس از انبساط توسط خون، این دیواره به دلیل خاصیت ارتجاعی منقبض شده، خون را به سمت جلو می راند. این خاصیت سبب به وجود آمدن نبض در شریان ها می شود.  خونی که در شریان وجود دارد، حاوی اکسیژن و روشن است (به دلیل وجود اکسی هموگلوبين).

ورید ها دارای جداره داخلی قابل ارتجاع نیستند، اما در فواصل معین دارای دریچه های لانه کبوتری می باشند که مانع از برگشت خون می شوند. آسیب این دریچه ها باعث تجمع خون در ورید شده، سبب بیماری واریس در وریدها می شود. خونی که در ورید وجود دارد، حاوی دی اکسید کربن و تیره می باشد (به دلیل وجود کربوکسی هموگلوبين).

۳.خون

آخرین قسمت سیستم گردش خون، خود خون می باشد که از گلبول های قرمز، گلبول های سفید، پلاکت ها، و مایعی به نام پلاسما تشکیل شده است.

الف) گلبول های قرمز: از ترکیب آهن و مولکول های هموگلوبین تشکیل شده اند که تعیین کننده رنگ خون بوده، وظیفه حمل اکسیژن را به عهده دارند.

ب) گلبول های سفید: وظیفه دفاع بدن در مقابل موجودات عفونت زا را به عهده دارند.

ج) پلاکت ها: وظيفه پلاکت ها ایجاد لخته می باشد و عمل بند آوردن خونریزی را در بدن به عهده دارند.

د) پلاسما: مایع زرد و چسبناکی است که سلول های خون (گلبول های قرمز و سفید) و مواد غذایی را حمل کرده، مواد زائد را به اعضای دفع کننده مانند کلیه ها می رساند.

خونریزی

خونریزی می تواند به دو صورت ١)خونریزی خارجی یا قابل مشاهده و ۲)خونریزی داخلی یا پنهان رخ دهد. در هر دو صورت خونریزی می تواند باعث بروز شوک و مرگ شود و بیشترین علت شوک بعد از ضربه، خونریزی می باشد.

انواع خونریزی براساس منشا

۱-خونریزی شریانی: خروج خون به صورت جهنده و با فشار است و در نتیجه، هدررفتگی خون در آسیب های شریانی بیشتر و سریع تر می باشد. احتمال لخته شدن کم است و خطرناک ترین نوع خونریزی می باشد. رنگ خون خارج شده، قرمز روشن (به دلیل بالابودن میزان اکسیژن و وجود ترکیب اکسی هموگلوبین) میباشد.

۲-خونریزی وریدی: خروج خون از ورید به صورت یکنواخت و پیوسته بوده، راحت تر کنترل می شود. رنگ خون خارج شده از ورید، قرمز تیره (به دلیل بالابودن  میزان دی اکسید کربن و وجود ترکیب کربوکسی هموگلوبین) می باشد.

۳-خونریزی مویرگی: خروج خون به طور یکنواخت اما آهسته می باشد. رنگ خون  قرمز تیره بوده، معمولا بعد از ۵تا ۱۰دقیقه با کنترل صحیح خونریزی بند می آید.

نکته قابل توجه در خونریزی ها

میزان متوسط خون موجود در بدن هر فرد بزرگسال بین ۵تا ۶لیتر یا یک دوازدهم وزن بدن او می باشد. از دست رفتن نیم لیتر یا ۵۰۰ سی سی در یک فرد بزرگسال قابل تحمل است، اما در صورت هدر رفتگی بیشتر خون، فرد دچار شوک (شوک هایپوولمیک = کم شدن حجم خون) و مرگ می شود. در کودکان، از دست دادن ۵۰۰سی سی خون خطرناک است.

خونریزی خارجی

زمانی که خون بر اثر پاره شدن عروق خونی قابل رویت شود، خونریزی را خارجی گویند، مانند خونریزی بر اثر جراحت با چاقو.

به افرادی که دچار خونریزی خارجی شده اند چه کمکی می توان کرد؟

۱-وارد کردن فشار مستقیم بر روی موضع دچار خونریزی که می توان آن را به اشکال زیر انجام داد:

الف) با قرار دادن پانسمان بر روی زخم و انجام فشار مستقیم بر روی پانسمان، جلوی خونریزی را بگیرید و اگر پانسمان خونی شد، آن را برندارید، بلکه پانسمان دیگری را بر روی آن قرار دهید.

ب) در صورت وجود خونریزی شدید می توانید با دست بر روی زخم فشار آورید. لازم به تذکر است که از تماس مستقیم دست خود با خون و زخم مصدوم اجتناب ورزیده، از دستکش پلاستیکی ، پانسمان های اضافی یا پوشش پلاستیکی جهت بند آوردن خون و انجام عمل فشار استفاده کنید.

ج) در خونریزی های خارجی می توان از آتل بادی جهت ایجاد فشار مستیم بر روی زخم استفاده کرد.

د) پس از بند آمدن خون می توانید فشار مستقیم را از طریق بستن باند بر روی پانسمان ادامه دهید.

۲-بالاتر قرار دادن موضع دچار خونریزی از سطح قلب مصدوم به همراه وارد کردن فشار مستقیم بر روی زخم

۳-فشار بر نقاط فشار: هم زمان با وارد کردن فشار مستقیم بر روی زخم و قرار دادن موضع در بالاتر از سطح قلب در صورتی که خونریزی ادامه یابد، می توانید بر روی شریان بزرگ نزدیک موضع دچار خونریزی فشار وارد کنید مانند فشار وارد کردن با کناره داخلی دست بر روی کشاله ران (بر روی شریان فمورال) جهت بند آوردن خونریزی در پای مصدوم.

۴-استفاده از تورنیکه: اگر خونریزی از یک شریان بزرگ در یکی از اندام ها باشد که با روش های دیگر متوقف نشود یا خونریزی بر اثر قطع شدگی کامل یکی از اندام ها باشد، می توان به کمک تورنیکه زندگی مصدوم را نجات داد و جلوی خونریزی را گرفت. تورنیکه می تواند در اعصاب، عضلات، و عروق خونی صدماتی را ایجاد کند.

طریقه استفاده از تورنیکه:

۱.باندی را به پهنای ۴سانتی متر درست بالاتر از محل خونریزی به دور موضع بپیچید.

۲.یک گره ساده زده، سپس یک چوب (یا قاشق یا خودکار محکم و غیره) را بر روی آن بگذارید و بعد یک گره کامل دیگر بزنید.

۳. قطعه چوب را به دور خود آن قدر بپیچید که فشار کافی جهت بند آمدن خونریزی ایجاد شود.

۴. قطعه چوب را در جای خود محکم کرده، از باز شدن آن جلوگیری کنید.

۵. در یک محل مناسب مانند پیشانی مصدوم، علامت TK و ساعت بستن آن را بنویسید.

نکات قابل توجه در مورد تورنیکه

۱.تورنیکه را در بالا یا بر روی هیچ مفصلی نباید بست.

۲. در صورت امکان، از یک باند پهن (پهنای ۴سانتی متر) استفاده کنید و از سفت و محکم بودن آن مطمئن شوید.

۳. هرگز از یک حلقه پلاستیکی، طناب، کمربند یا هر چیز باریکی به دلیل ایجاد بریدگی در پوست استفاده نکنید.

٬۴ در صورت امکان، پد پهنی را در زیر تورنیکه قرار دهید، به دلیل اینکه از بافت های زیرین حمایت کرده، به تحت فشار قرار گرفتن شریان کمک می کند.

۵. از پوشاندن تورنیکه توسط بانداز، پتو، یا ملحفه خودداری کرده، روی آن را باز نگه دارید تا در معرض دید قرار گیرد.

۶.هرگز بعد از بستن تورنیکه آن را باز یا شل نکنید. شل کردن یا باز کردن تورنیکه بر عهده پرسنل بیمارستان می باشد، به دلیل اینکه آنها از عهده بند آوردن خونریزی برمی آیند.

مراقبت اورژانسی در مورد اجسام فرورفته در بدن

جسم فرورفته در زخم را نباید خارج کرد و جهت کنترل خونریزی از کنار جسم خارجی فرورفته، اطراف زخم را فشار دهید. فقط زمانی که شی خارجی در گونه فرورفته باشد، باید آن را از موضع آسیب دیده خارج کنید، زیرا خون شدیدی که از محل آسیب خارج می شود، داخل دهان و حلق مصدوم شده، می تواند در باز بودن راه هوایی و انجام تنفس اختلال به وجود آورد.

روش خارج کردن جسم فرورفته در گونه:

الف) داخل دهان و گونه مصدوم را لمس کنید و اندازه آسیب را تعیین کنید (تعیین کنید که آیا جسم به طور کامل در گونه فرورفته یا نه؟

ب) جسم خارجی را از جایی که وارد شده است، به طور مستقیم خارج کنید.

ج) اگر جسم خارجی به طور کامل در گونه فرو نرفته باشد ، پس از خارج کردن آن، خونریزی را در قسمت خارج گونه کنترل کرده، موضع را پانسمان کنید.

د) اگر جسم خارجی کاملا در گونه فرورفته باشد، گاز استریل را در قسمت داخلی گونه بین دندان ها و گونه جهت کنترل خونریزی قرار داده، خونریزی را در قسمت خارج گونه کنترل کنید و سپس موضع را پانسمان کنید.

ه) با اورژانس تماس بگیرید یا مصدوم را جهت ادامه درمان به مراکز درمانی منتقل کند.

و) اگر در خارج کردن جسم خارجی با مقاومت روبرو شدید، راه هوایی را باز نگه داشته، با اورژانس تماس بگیرید و تا زمان رسیدن پرسنل اورژانس یا رساندن مصدوم به مراکز درمانی، جسم خارجی را توسط قرار دادن پانسمان حجیم و بانداز در محل خود ثابت نگه دارید.

تذکر: در تمام موارد فرورفتگی جسم خارجی می توان جهت ثابت نگه داشتن آن از پانسمان حجیم (به صورت حلقه ای) استفاده نمود.

خونریزی داخلی

زمانی که علی رغم پاره شدن عروق خونی، خون قابل رؤیت نباشد، خونریزی را داخلی گویند. خونریزی داخلی می تواند بر اثر صدمات ناشی از ضربه (مانند تصادفات یا بعضی بیماری ها مانند زخم های داخلی باشد. احتمال خونریزی داخلی در صدمه به طحال، کبد، شریان آئورت، شکستگی لگن، استخوان ران، و زخم معده زیاد است.

علائم خونریزی داخلی

۱ خارج شدن خون از دهان به صورت استفراغ یا خلط خونی، از مقعد، یا مشاهده خون در ادرار

۲. خارج شدن خون از واژن غیر از خونریزی قاعدگی

٣.افت فشار خون

۴.سرد و مرطوب بودن پوست و رنگ پریدگی آن

۵.گشاد شدن مردمک ها

۶.تهوع و استفراغ

۷.وجود درد و حساسیت، سفتی، و کوفتگی در ناحیه شکم

۸.شکستگی دنده ها یا کوفتگی قفسه سینه

۹.تشنگی

۱۰.تنفس تند و سطحی

۱۱. تغییر سطح هوشیاری

۱۲. تاری دید

۱۳.شوک

به فردی که دچار خونریزی داخلی شده است چه کمکی می توان کرد؟

 الف) کنترل A.B.C.D و در صورت نیاز، انجام C.P.R

ب) در صورت وجود احتمال استفراغ، مصدوم را به پهلو بخوابانید.

ج) از راه دهان به او چیزی نخورانید.

د) شوک معدوم را از طریق قرار دادن پاها به انداره ۲۰تا ۳۰سانتی متر بالاتر از سطح قلب کنترل کنید، مگر در مصدومین مشکوک به صدمات نخاعی و سر، سکته مغزی، و مصدومین بیهوش یا دچار اشکال تنفسی

ه) مصدوم را توسط پتو گرم نگه دارید

و) فورا مصدوم را به مراکز درمانی برسانید.

کوفتگی: نوعی خونریزی داخلی است که تهدید کننده زندگی نمی باشد.