آنچه باید درباره تغذیهٔ کودکان بدانیم

تغذیهٔ کودک

با اینکه امروز شرایط زندگی برای هر طبقه ای از جامعه بسیار مشکل گشته و زندگی نوین منجر به کار و فعالیت توام زن و مرد در بیرون و خانه شده، لاجرم کودکان تازه به دنیا آمده با مشکلات تغذیه ای مواجه هستند و از طرفی تبلیغات و بازاریابی تولیدکنندگان شیشه های حاضری برای شیر دادن شیرهای مصنوعی و خشک و یا شیرگاو و تنوع و زیبایی آنها ترجیحاً مادران را به سوی تغذیه مصنوعی ترغیب می کند. اما با اینحال به صراحت می توان گفت که غفلت از تغذیه کودک به طور منطقی و اصولی خیانت به نوزاد و در حقیقت صدمه زدن به آینده کشور اجتماع است. چرا که کودک در صورت عدم تغذیه مناسب به انواع نارسائیها و ناراحتیها سوق خواهد گرفت که در آینده خود و جامعه اش را با ناگواریها و ناملایمات جسمانی و بارهای مالی زیادی همراه خواهد ساخت. بدین منظور موکدا متذکر می شویم که شیر مادر بهترین شیر و غذای کودکی شما به شمار میرود و مغذی ترین و اصولی ترین شیوهٔ تغذیه است و علاوه بر تأمین نیاز مادی کودک، نیاز عاطفی و روانی نوزاد نیز تأمین میگردد.

شیر مادر:

از ابتدای خلقت آفرینش که انسان پا به عرصه وجود نهاده است، شیر تنها عامل تغذیه نوزاد آدمی محسوب گشته و بدین صورت پرورش یافته است. امروزه نیز طی بررسیهای علمی به اثبات رسیده که شیر مادر حاوی بسیاری از مواد غذایی اعم از ویتامینها، پروتئین، چربی، قند و نشاسته و سایر املاح معدنی مورد نیاز است که باید به بدن نوزاد برسد.

با اینکه از دههٔ سوم قرن حاضر یعنی از سال ۱۹۳۰ تکنولوژی تولید شیر خشک توسعه یافته و بسیاری از کشورهای پیشرفته به طریقی چنین شیرهایی را تولید می نمایند و حتی برای تبلیغ و جذب بازار فروش بر مقدار چربی و یا سایر مواد آنها می افزایند که باز ناهماهنگی و ناگواریهایی را پدید می آورد، باز از نظر پزشکی این پدیده چندان مقبول نیست، مگر در موارد خاصی که راه چارهای جز مصرف شیر خشکی نباشد.

امروزه بسیاری از نهادها و سازمانهای بهداشتی و کارشناسان امور تغذیه تاکید و اصرار می ورزند که از شیر مادر در پرورش و

تغذیه کودک استفاده شود. از اینرو از سال ۱۹۷۰ اتحاد و همبستگی و وحدت رویهای میان تمام کارشناسان و پزشکان جهان رواج یافت که خصوصیات بارز و ارزنده شیر مادر را به استحضار مادران رسانده و آنها را مقید به تغذیه نوزادشان نمایند و حتی دولتها نیز با استفاده از ابزار کنترل اقتصادی و اجتماعی خود راه را برای این منظور هموار و از استفاده ناشایست و بی اثر شیر خشک جلوگیری به عمل آورند. غالب سازمانها و سازندگان و بالاخص آنهائیکه ارزشهای والای زن و مادر را در قربانگاه ترجیحات و شاخصهای مدل، مانکن، زیبایی ذبح کرده و رسالت مادری را بسی کم ارج تر از زیبایی میشمارند، به بهانه های واهی مادران را از شیر دادن پرهیز مینمایند. زنان ساده لوح نیز چه بسا پذیرفته و به بهانه اینکه سینه هایشان از حالت طبیعی دور خواهند شد و یا سلامت جسمانی آنها از بین خواهد رفت. از شیر دادن معذور میمانند. غافل از اینکه با تمرینات و نرمشهای بعد از زایمان نیز می توان اصالت و ماهیت و حالت سابق را به دست آورد و با تغذیه مناسب نیاز بدن را تأمین کرد. آنچه بیشتر مورد تأسف پزشکان و روانشناسان و متعهدین به فرجام کشور ماست، اینکه عدم ارتباط میان نوزاد و مادر در ابتدای زندگی، بسیاری از سرگشتگی ها و سرخوردگیها و عدم وابستگی های عاطفی و حس تعهد و اعتماد به نفس و وفاداری و فداکاری را موجب می شود و در این بین ابتدا خانواده و سپس اجتماع ضرر و خسران لازم را می بیند و متحمل می شود.

در اینجا به جای پرداختن به مسایل اجتماعی به خصوصیات ارزنده استفاده از شیر مادر تاکید میکنیم:

۱۔ شیر مادر عاری از هرگونه آلودگیهای میکربی است. در حالیکه تمام شیرهای خشک ولو استرلیزه شده باشند، تا حدودی آلوده به میکروبهای ارگانیزمی هستند و مدت زمان محدودی می توانند مورد استفاده قرار گیرند.

۲- برای تهیه شیر مادر نیاز به هیچ تجهیزات و دستگاه و یا مواد اولیه ای نیست.

۳- هضم شیر مادر بسیار آسان است و تماما در بدن نوزاد جذب میشود.

۴- ترکیبات شیر مادر برای نیاز نوزاد مناسب و معقول می باشد..

۵- شیر مادر تمام نیازهای غذایی کودک را تأمین می نماید.

۶٫به خاطر اینکه دارای نمک بسیار اندکی است، سبب کاهش آب بدن نوزاد نشده و آب غیرلازم به جهاز هاضمه کودک وارد نمی شود.

۷- شیر مادر در برابر میکروبها مصون می ماند و کودک را از آلوده شدن به میکروبهای روده ای و انگلی مصون نگه می دارد.

۸- استفاده از شیر مادر برای کودکان ناگواریها و حالات ناخواسته ای را فراهم نمی آورد و کودکانیکه از شیر مادر استفاده می نمایند با سوزش و یا سوختگیهای ظاهری مناطق رانها و وسط پاها مواجه نمی شوند.

۹- کودکانی که از شیر مادر استفاده می نمایند کمتر دچار بیماری می شونار

۱۰- مکیدن شیر برای نوزاد و مادر از لحاظ سلامتی روح و بهداشت روانی بسیار مفید است.

۱۱- مکیده شدن شیراز پستان مادر توسط نوزاد باعث میشود که سریعاً رحم منبسط شده به حالت اولیه برگردد و منقبض شود. (نظریه ای محکم و ثابت شده در برابر آنهائی که دم از بدترکیب شدن ظاهری مادر میزنند.)

۱۲- شیر مادر غذای بسیار ارزان قیمتی است. تأمین نیازمندی مادر برای تغذیه کودک خیلی ارزانتر از تهیه و تأمین شیرخشک برای کودک است.

۱۳- مادّه ای به نام «توارین» که برای رشد و توسعه مغزنوزاد مفید و لازم است از شیر مادر بهتر و خیلی زیاد تأمین می شود، حال آنکه این ماده در شیرگاو و یا خشک خیلی نادر است.

باتوجه به موارد ذکر شده، مشخص است که شیر مادر بهترین و مناسبترین وسیله تغذیه نوزاد است. ترکیبات مناسب شیر مادر که از وجود انسان برای تأمین نیاز انسانی تهیه میشود، بسیار با جهاز هاضمه کودک سازگاری دارد. شیر مادر باز به خاطر اینکه تأمینکننده نیاز انسان است و از منبع انسانی تأمین می شود، کاملاً منطبق با نیازهای نوزاد است. با عنایت به این اصول خوراندن شیرهای دیگر به نوزاد در حقیقت محروم کردن فرزند از حق مسلم خودش است.

شیر گاو:

چنانچه که در قسمت قبلی نیز اشاره شد، اگر نوزاد به دلایلی منطقی از خوردن شیر مادر محروم گردد و برای بقاء و زندگی نیازمند راه و طریقه دیگر تغذیه شود، مناسب ترین غذا برای کودک شیرگاو است که او را برای پرورش و رشد سریع و ادار میسازند. گاهی دیده شده که از شیر گوسفند و یا بز نیز استفاده می شود که باز تاکید می کنیم در صورت عدم وجود شیر مادر شیرگاو مناسب ترین شیر برای نوزاد است. زیرا هم خیلی دیرتر فاسد می شود و هم اینکه حاوی مواد زیادی از نیازهای کودک است و از نظر ترکیبی شباهتی نزدیک به شیر مادر دارد. اما در کنار این تفاوتهایی نیز

با شیر مادر دارد که باید به آنها توجه کرد و برای جلوگیری از خطرات حاصل از این تفاوتها به موارد زیر توجه کرد: ا- جوشاندن: شیر اگر جوشانده شود به حالت بدون میکروب در می آید. اندازه جوشاندن شیر ۲ تا ۳ دقیقه است. به خاطر اینکه جوشاندن زیاد باعث غلیظ شدن و کاستن آب آن می شود، به هیچ وجه مدت جوش زیاد توصیه نمی شود.

۲- افزایش اب:

تا چهار ماهگی نوزاد باید به شیرگاو آب افزوده شود. بدین ترتیب، از میزان افزوده نمک در شیر کاسته می شود. مقدار افزایش آب نصف به نصف خواهد بود. و رفته رفته تا آخر چهار ماهگی این مقدار به لو لم خواهد رسید.

۳۔ افزودناشنگٹن به خاطر اینکه مقدار قند در شیرگاو کمتر از میزان آن در شیر مادر است. لذا جهت تأمین بدن نوزاد به مواد قندی باید مقداری شکر به شیر مورد تغذیه اش افزود. از طرفی کمبود شکر در شیرگاو باعث می شود که نوزاد دچار یبوست شود. برای اینکه میزان مورد مصرف مشخص شود، باید برای ۱۰۰ گرم شیر یک قاشق چایخوری شکر افزوده شود.

۴- اسیدیته کردن شیر:

برای اینکه شیر به راحتی هضم شود، مقداری ماست به شیر کودک افزوده می شود. این کار شاید برای برخی از مادران چندان مطلوب و مقدور نباشد. به همین منظور اگر چند قطره آب لیمو نیز .افزوده شود، کافیست.

این مقدار با افزایش سن کودک، رو به ازدیاد بوده و در ماههای ششم نوزادی، روزانه باید ۱۳۰-۱۹۰ میلی لیتر در کیلوگرم به بچه داده شود. اوقات ظهر باید بر اساس نیاز کودک به وی غذا داد. از اینرو کودکانی که هنوز تا سه ماهگی نرسیده اند، نباید مثل بزرگترها روزانه سه وعده شیر داده شود، بلکه کودک نیاز به چهار تا شش و عده شیر خوردن دارد. رفته رفته با افزایش سن این وعده ها به ۳ تا ۴ بار در روز می رسد.

برای اینکه مادری بتواند تاثیرات غذایی شیرگاو یا شیر خودش را برروی نوزادش تشخیص دهد و مطمئن شود که نیازهای واقعی او به مقدار کافی تأمین گشته به کنترل و توزین هفته ای مقید باشد.

شیر خشک:

شیرخشک به انواع مختلف و با تغییرات متفاوت در زمینه ترکیبات و مواد در بازار موجود میباشد. برخی از مادران به جای اینکه از شیر خود به مصرف نوزاد برسانند و یا از شیرگاو بهره ببرند، استفاده از شیر خشک را ترجیح میدهند. اگر شرط تغذیه کودک منوط به مصرف شیر خشک باشد، باید تعیین و انتخاب شیر خشک از جانب پزشک باشد. زیرا همانگونه که متذکر شدیم، وجود اختلافات زیاد در شیرهای خشک در همه نوزادان تاثیر مطلوبی نداشته و با جهاز هاضمه آنها سازگار نیست. اما آنچه که مسلم است، انتخاب شیر خشک زمانی مفید خواهد بود که پزشک آن را تجویز کرده و از شیری باشد که بتواند مقدار زیادی از نیازمندی بدن نوزاد را تأمین کند.

غالب شرکتهای تولید کننده شیر خ نیاز و بدن کودک داشته باشند، دست به تولید انواع شیرها در سنین مختلف سازگاری با میزان ترکیبات متفاوت برای هر سن مشخصی زده اند. انتخاب در هر سنی باز با نظر پزشک خواهد بود.

ناگفته نماند که علاوه از شیرهای خشک مورد مصرف روزانه، شیرهای یک بار مصرف نیز امروزه وارد بازار شده که در صورت بروز عوارض گوارشی و ناراحتیهای روده ای نوزاد مثل دهیدراتاسیون و اسهال، می شود از آنها استفاده کرد تا کودک چندان مورد زحمت و کمبود آب بدن قرار نگیرد.

کمک غذایی :

بعد از اینکه نوزاد از چهار ماهگی خود گذشت نیازمند مصرف مقداری از غذای کمکی است که بتواند نیاز واقعی او را تأمین کند. به همین منظور گاهی از جانب مادران خانه دار پوره های غذایی و یا مایعات به ردیف برنامهٔ غذایی کودکان در هر وعده افزوده می شود که در بخش دیگری به این مورد خواهیم پرداخت. اما در این قسمت اشارهای به آنچه که نیاز کودک است، نموده و از آنها بحث خواهیم کرد.

۱- آبمیوه ها و پوره های غذایی:

یکی از بهترین و مغذی ترین میوه های مورد مصرف نوزادان موز میباشد. موز رسیده پس از اینکه پوست گرفته شد، به خوبی لهیده می شود و به شکل پوره در می آید. اگر باز در حالت پوره نیز احساس کردید که هضم و بلعیدن آن برای نوزاد دشوار خواهد بود و کمی حالت سفت دارد، می توانید مقداری شیر به آن بیفزائید.

سیب نیز مناسب ترین میوه مورد مصرف نوزادان محسوب می شود. پس از اینکه سیب را به خوبی شستید و آنها را به قسمت تقسیم نمودید، پوست آنها را گرفته و هسته های آن را بیرون می ریزید. سپس همان قسمتهای بزرگ تقسیم شده را در آب شیرین که مقدار شکرش اندک خواهد بود، بخوبی می پزید که از حالت خام بودن بیرون بیاید. سیب های پخته را در ظرفی لهیده کرده و به شکل پوره در آورید و به نوزاد بخورانید. در ماههای نخستین از خود سیب است.

برای استفاده از شفتالو نیز می توانید آنها را پس از شستن و پوست گرفتن، به قسمتهایی تقسیم کرده و در وسط پارچه تمیز و توری بفشارید تا آب آن در بیاید، سپس همان آبکیلبیه بچه بخورانید، آب هویج نیز بدین ترتیب و با کمک دستگاه آب میوه گیری می تواند در دسترس قرار گرفته و به بچه خورانده شود.

در ماههای بالاتر یعنی نزدیک به هفت ماهگی می توانید از کاریزمیتابخانه شده در آب یا آبگوشت رقیق پس از پوره کردن استفاده کنید. لازم به یادآوری است که در روشهای سنتی و در اغلب روستاها برای تأمین نوزاد از بابت کمک غذایی از شیر و نان و آب شکر زنان استفاده میکنند. یعنی به عبارتی شکر را در آب ریخته و با افزودن تکه های خرد شده تان آن را نرم ساخته و به بچه می خورانند و یا همچنین شیر و شکر را با نان مخلوط نموده و به بچه می دهند که این کمک غذایی خود مناسب ترین غذاهاست.

۲- کمک غذایی سبزیجات:

از این کمک غذایی نیز به وسیله مادر تهیه و تأمین می شود. آنچه که در این روش مهم است، اینکه باید سبزیجات به خوبی شسته و تمیز شوند. پس از این کار سبزیجات ساطور گشته و در ظرفی سر بسته ریخته و مقداری آب به آن افزوده می شود. مقدار کافی نمک نیز (یددار) نیاز است. این غذا به مدت ۲۰ دقیقه بر روی آتش ملایم پخته میشود. اگر نیاز به روغن داشتید باید از روغن مارگارین استفاده کنید. با این غذای کمکی می توانید نوزاد تان را تغذیه کنید. اما باید گفت که آب چنین سوپ سبزیجاتی را برای نوزادان کم سن و سال و از سبزیجات و خود سوپ می توان در نوزادان بزرگتر استفاده کرد.

برخی از نوزادان واکنش خاصی را برابر میوهجات و یا سبزیجات دارند و پس از خوردن بلافاصله آنها را دفع میکنند. در این شرایط مواد مورد نیاز سبزیجات را تغییر دهید و یا از یک سبزی استفاده نمائید. در برابر واکنش کودک سر تعظیم فرود آورده و استفاده از آن نوع سبزیجات را به ماههای دیگر موکول کنید.

سبزیجات مورد استفاده کودک، اسفناج، گشنیز، جعفری می تواند باشد.

۳- کاچی ها و فرنی ها:

این نوع غذا، یکی از بهترین و مورد پسندترین و در عین حال زود هضم شده ترین غذاها برای نوزادان است. شیر و شکر را با مقداری آرد و یا آرد برنج میپزند و به بچه می خورانند.

۴- تخم مرغ:

این غذا پس از پایان پنج ماهگی به بچه خورانده می شود. ابتدا از زردهٔ تخم مرغ شروع می کنند. زیرا سفیده تخم مرغ موجب آلرژی در نوزاد می شود و پس از اینکه کودک بزرگتر شد، آن زمان مصرف سفیده تخم مرغ نیز بلامانع است. این غذا بدین ترتیب درست می شود که نیم قاشق چایخوری از زرده تخم مرغ را با کمی شکر که مزه آن را شیرین کند به بچه می خورانند و رفته رفته بر میزان زرده افزوده به نوزاد می دهند. تا یک سالگی کودک باید تنها تخم مرغ آبپز مصرف کند.

۵- جگر و مغز گوسفند:

پس از اینکه اطمینان پیدا کردید جگر تازه و حاصل کشتار روزانه است می توانید آن را پس از تمیز کردن و شستن در آب بپزید و با کمی نمک به حالت پوره در آورده و به نوزاد بخورانید. مغز گوسفند نیز باید چنین شرایطی داشته باشد.

۶-گوشت چرخ کرده:

پس از اینکه از گوشت گوساله که بدون بافت و رگی و بی چربی باشد استفاده کردید و آن را شستید، به حالت چرخ کرده در آب بپزید و سپس آن را لهیده نموده و به نوزاد بخورانید. این غذا پس از هفت یا هشت ماهگی خورانده می شود.

برخی از پزشکان غالباً با نوزادانی مواجه می شوندک به کمبود ویتامین D مبتلاء هستند. بدین علت ابتلاء کودکی به این کمبود که موجبات پوکی استخوان و راشیتسم را فراهم می آورد، توصیه می شود از یک ماهگی ویتامین D طبق نظر پزشک به نوزاد خورانده شود.

خصوصیات تغذیه کمکی:

همانگونه که اشاره گردید، تغذیه کمکی نوزاد از ۳ یا ۴ ماهگی شروع می شود. زیرا کودک کمتر از این سن قادر به هضم غذای دیگری به جز غذای شیر که از مادر تغذیه می کند، نداشته و همچنین خوراندن مواد کمکی رودهها و معده کودک را برای هضم و جذب غذاها در آینده مهیا و آماده می سازد. اگر تأخیری در گنجاندن غذای کمکی در برنامهٔ غذایی کودک بروز کند، ناچاراً مادر در زمانهای آتیه دچار مشکل خواهد شد و بچه دیرتر به غذای معمولی عادت خواهد کرد. از اینرو امتناع نوزاد از غذای معمولی به کمبود غذایی و ضعف عمومی او منجر خواهد شد.

کودک در اولین وهله ای که قاشق کوچک را به دهان میگیرد، نمیداند چه واکنشی نشان بدهد. حالتی شبیه به تهوع به او دست می دهد و با زبانش آن را بیرون میزند ولی وقتی غذا مزه خوبی داشته باشد، مثل شیر خوردن آن را مکیده و یا با زبانش خواهد لیسید. او چنان عادت یافته که هر چیزی مکیده به معده اش بفرستد. بنابراین با خوراندن غذای کمکی شیوه نوین دیگر غذا خوردن نیز به کودک آموخته میشود. البته مادران توجه داشته باشند که کودک در ابتدای غذا خوردن توان و قدرت و قابلیت کافی را نخواهد داشت و احتمال بیشتری وجود دارد که سر و صورت و لباسهایش را آلوده کند. از اینرو کم حوصلگی مادر نبایستی کودک را از شیوه جدید زیستی محروم سازد. با خونسردی و درایت خوردن غذا باید ادامه داشته باشد.

کودک در پنج ماهگی کاملا عادت می یابد که چگونه قاشق را به دهان بگیرد و مواد پوره ای یا فرنی را از آن به دهانش بکشد. اگر مصرف کاچی و یا فرنی در نوزاد ایجاد آلرژی نماید و لکه های سرخ رنگی را بر روی پوستش پدید آورد، از ادامه مصرف چنان غذایی صرف نظر کنید.

زمانیکه نوزاد اشتهای غذاخوردن ندارد، به زور چیزی را به او نخورانید که منجر به دلزدگی از آن می شود. اگر کودک از وسیله ای که استفاده می کنید امتناع میورزد، مورد دلخواه ترین غذایش را با آن وسیله ندهید و قاشق و یا ظرف دیگری بکار ببرید. هر قدر که کودک بزرگ می شود، باید از مقدار شکر افزوده در آن بکاهید. با کاستن وعده های شیر اشتهای او را برای غذاهای معمولی باز کنید. یادآوری می کنیم که کودکان در هنگام دندان درآوردن اشتهای خودشان را از دست میدهند، بنابراین آنها را تحت فشار مصرف غذا نگذاشته و از مایعات استفاده کنید.