فقر آهن و کم خونی ناشی از آن

چگونه فقر آهن را جبران کنیم؟

آهن برای ساخته شدن گلبول های قرمز خون لازم است. البته به جز آهسن، مسواد مغذی دیگری مثل اسید فولیک ویتامین B6 ویتامین B12 ویتامین C و پروتئین ها هم برای خون سازی لازم هستند. اگر آهن کافی برای ساختن سلول های خونی در اختیار بدن نباشد، بدن در ابتدا از ذخایر آهن خود استفاده می کند. اگر این کمبود آهن ادامه پیدا کند، سرانجام بدن به نقطه ای می رسد که دیگر ذخیره آهنی برایش باقی نماند. در نتیجه خون سازی با مشکل مواجه شده و فرد دچار کم خونی فقر آهن میشود.

شیرخواران، کودکان زیر ۶ سال، نوجوانان به خصوص دختران نوجوان، زنان مسنين باروری زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله) و زنان باردار، بیشتر از سایر افراد در معرض خطر ابتلای به کمبود آهن می باشند. یک بررسی در سال ۱۳۷۶ در بین زنان ۱۵ تا ۴۹ ساله کسشور نشان داد که ۵۰ درصد از آنان دچار درجات خفیف تا شدید فقر آهن می باشند. همین مطالعه نشان داد که ۳۱ درصد دختران ۱۰ تا ۱۹ ساله دچار کم خونی هستند. آخرین بررسی کشوری مربوط به سال ۱۳۸۱ می باشد که طبق آن ۲۰ درصد کودکان ۱۵ تا ۲۳ماهه، ۳۰درصد کودکان شیرخوار، ۲۱ درصد زنان باردار و ۱۸ درصد نوجوانان دختر و پسر دچار کم خونی هستند.

برخی افراد به دلیل برخی بیماری های مزمن (مانند بیماران کلیوی) آهن از دست داده و یا قادر به جذب آهن نیستند در نتیجه، به کم خونی فقر آهن دچار می شوند اما علل کم خونی فقر آهن در افرادی که دچار بیماری زمینه ای نیستند، شامل موارد زیر می باشد.

ا- دریافت ناکافی آهن در صورتی که فرد غذاهای حاوی آهن را مصرف نکند موجب ابتلای فرد به فقر آهن می شود. این موضوع به خصوص در کسانی که در قسمت پیش به عنوان افراد در معرض خطر نام برده شدند، می تواند مشکلات جدی تری ایجاد کند؛ ۲- عادات بد غذایی مانند عدم مصرف گوشت، مصرف غذاهای غیر خانگی مانند پیتزا و انواع ساندویچ های سوسیس و کالباس، تنقلات غذایی کم ارزش مانند چیپس و شکلات که موجب بی اشتهایی و عدم مصرف موادغذایی مورد نیاز می شوند، فرد را در معرض خطر کمبود آهن قرار می دهد. تغییرات خلقی که موجب بی اشتهایی می شوند و با رژیم های نامناسب نیز که به محدودیت مصرف مواد غذایی بینجامد، از عوامل دیگر مستعد کننده برای فقر آهن میباشند؛

۳- ابتلا به بیماری های انگلی که معمولا در اثر رعایت نکردن اصول بهداشتی در مورد آب آشامیدنی، سبزی ها و میوه های خام و توالتهای بهداشتی افراد را مبتلا می کنند؛

۴- مصرف چای همراه یا بلافاصله پس از غذا. چای حاوی ماده ای به نام تانن است که مانع جذب آهن مواد غذایی می شود؛

۵-مصرف پروتئین سویا نیز جذب آهن را کاهش می دهد؛

۶- مصرف ناکافی مواد غذایی حاوی ویتامین C نیز احتمال بروز کمبود آهن را افزایش می دهد. ویتامین C یک عامل کمک کننده مهم برای جذب آهن می باشد. کمبود دریافت ویتامین C موجب کاهش جذب آهن غذا و در نتیجه کمبود آهن می شود؛

۷- مصرف نانهای حاوی جوش شیرین به علت اسید فیتیک موجود، باعث کاهش جذب آهن می شود؛

۸- مشکلات دندانی که منجر به بی اشتهایی یا مشکل در غذا خوردن می شوند نیز به علت دریافت ناکافی مواد غذایی فرد را مستعد کم خونی فقر آهن می کند؛

۹- خونریزی های شدید عادت ماهیانه در دختران و زنان جوان.

بی حالی، خستگی و رنگ پریدگی از نشانه های کم خونی هستند. مخاط پلک پایین و زبان افراد کم خون و نیز خطوط کف دست آنها رنگ پریده است؛ کف دست و پا گزگز می کند و خواب می رود؛ این افراد بی اشتها هستند، چشمان شان سیاهی می رود؛ سرگیجه و حالت تهوع دارند. البته باید توجه داشت که ممکن است فقط برخی از این علایم در یک فرد کم خون دیده شود. در موارد بسیار شدید، طپش قلب و تنگی نفس نیز دیده می شود. در کودکان و برخی نوجوانان ممکن است تمایل به خوردن خاک مثلا خوردن مهر) مشاهده شود که به آن پیکا می گویند.

پیشگیری از کم خونی فقر آهن

برای پیشگیری از کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن اقدامات مختلفی را در سطح فردی و اجتماعی می توان انجام داد. مهم ترین این اقدامات عبارتند از:

۱- آهن یاری این کار عبارت است از توزیع قرص آهن در بین گروههای آسیب پذیر. این روش در صورت لزوم به عنوان یک سیاست کلان بهداشتی توسط مسؤولین مربوطه اجرا می شود و اجرا یا عدم اجرای آن وابسته به سیاست های بهداشتی هر کشور می باشد.

۲- غنی سازی مواد غذایی: همان طور که می توانید را به نمک اضافه کرد، آهن را نیز می توان به برخی از مواد غذایی اضافه نمود. البته این کار با مشکلات خاص خود مواجه است. در کشور ما غنی سازی نان با آهن از سال ۱۳۸۰ در استان بوشهر شروع شده و به سایر مناطق گسترش خواهد یافت. غنی سازی مواد غذایی نیز از روش هایی است که جزء سیاست های کلان بهداشتی محسوب می شود و در صورت لزوم باید توسط دولت ها اجرا شود؛ ۳- تغذیه مناسب برای تأمین آهن مورد نیاز بدن، لازم است تا مواد غذایی حاوی آهن و نیز موادی که جذب آهن را افزایش می دهند به میزان کافی مصرف شوند. به علاوه باید از مصرف موادی که موجب کاهش جذب آهن می شوند (مانند چای و نانهای تهیه شده با جوش شیرین) نیز پرهیز کرد.

شناخته شده ترین منابع آهن، انواع گوشت می باشند اما به غیر از گوشت، جگر، حبوبات، سبزیجات، مغزها و خشکبار (برگ هلو، زردآلو، انجیر، کشمش و خرما) نیز از منابع آهن به حساب می آیند. جدول ۷ نمونه هایی از غذاهای سرشار از آهن را نشان می دهد. می دهد.

آهن موجود در غذاها به دو نوع آهن هم (Heme) و آهن غيرهم (non-heme) تقسیم می شود. آهن هم که در گوشت قرمز، مرغ، ماهی و جگر به وفور یافت می شود، در مقایسه با آهن غیر هم که در غذاهایی مانند اسفناج و عدس وجود دارد، از قابلیت جذب بهتری برخوردار است. البته ۳۰ درصد آهن هم و حدود ۸ درصد آهن غيرهم موجود در مواد غذایی جذب می شوند از این رو غذاهای حاوی آهن هم، منابع اصلی تأمین آهن به شمار می روند. به علاوه، آهن هم قابلیت جذب آهن غیر هم را نیز افزایش می دهد. برای مثال گوشت موجود در خورش اسفناج، علاوه بر این که خود منبع آهن مناسبی است، قابلیت جذب و ارزش آهن موجود در اسفناج و آلو را افزایش می دهد.

مصرف غذاهای حاوی ویتامین C مانند میوه ها و سبزیجات، قابلیت جذب آهن غيرهم مواد غذایی را افزایش می دهد. هنگامی که حبوبات و غلات مانند گندم و عدس جوانه می زنند میزان ویتامین C موجود در آنها افزایش یافته و اسید فیتیک آنها ماده ای که مانع جذب آهن می شود) کاهش می یابد. در نتیجه ارزش آنها در تأمین آهن افزایش می یابد.

درمان کم خونی فقر آهن

درمان کم خونی با استفاده از مواد غذایی سرشار از آهن و قرص سولفات آهن می باشد. میزان مصرف روزانه این قرص باید توسط پزشک تعیین شود. نکته مهم در مصرف قرص آهن، ادامه درمان تا ۳ ماه بعد از اصلاح کم خونی است. ادامه دریافت آهن در این مدت، سبب می شود تا ذخایر آهن از دست رفته بدن مجددا بازسازی شوند.

نکاتی در مورد تغذیه و کم خونی فقر آهن:

۱- از مواد غذایی دارای آهن هم مانند گوشت قرمز، سفید و جگر استفاده کنید؛

۲. مواد غذایی که قابلیت جذب آهن پایین دارند مانند اسفناج، عدس و تخم مرغ را به همراه غذاهای حاوی آهن مصرف کنید؛

۳- پروتئین سویا میزان جذب آهن را کاهش می دهد. برای مصرف سویا آن را با مقداری گوشت مخلوط کنید؛

۴- از جوانه غلات و حبوبات که در مقایسه با دانه های خشک خود، از قابلیت جذب آهن بالاتری برخوردارند بیشتر استفاده کنید؛

۵- همراه با وعده های غذایی خود از سالاد، همراه با آب لیمو، نارنج یا آبغوره بیشتر استفاده کنید؛

۶- مصرف سبزی های تیره مانند اسفناج و جعفری را بیشتر کنید؛

۷- در میان وعده ها به جای مصرف تنقلات کم ارزش مانند چیپس و پفک، از مغزها (گردو، پسته، بادام و …) و خشکبار (برگه، زردآلو، انجیر، خرما و کشمش) استفاده کنید؛

۸- از مصرف چای، قهوه و دم کرده های گیاهی نیم ساعت قبل و ۲ ساعت بعد از غذا بپرهیزید؛

۹- اگر احساس ضعف کنید، زودتر از آنچه باید خسته می شوید و رنگ پریده به نظر می رسید، ممکن است دچار کم خونی باشید. برای تشخیص و درمان به پزشک مراجعه کنید؛

۱۰- در صورتی که برای درمان به استفاده از قرص آهن احتیاج دارید، حتما دارو را ” مرتب مصرف کنید و پس از اصلاح کم خونی نیز دوره درمان را تکمیل کنید؛

۱۱- برای اجتناب از عوارض گوارشی احتمالی قرص آهن، آن را پس از غذا و یا همراه با آن استفاده کنید؛

۱۲- مصرف قرص آهن هم زمان با شیر و لبنیات جذب آن را با مشکل مواجه می کند. در عوض مصرف آن به همراه یک لیوان آب مرکبات (به علت محتوای ویتامین) جذب آهن را افزایش می دهد؛

۱۳- مصرف قرص آهن موجب تغییر رنگ مدفوع می شود و آن را به رنگ تیره در می آورد. از مشاهده این مسأله نگران نشوید.