با دستگاه ادراری بدن انسان بیشتر آشنا شوید/ علل ایجاد سنگ کلیه

آشنایی با دستگاه ادراری انسان، علل و علائم ایجاد سنگ های کلیه

دستگاه ادراری بعنوان یک واحد تصفیه کننده خون در بدن استفاده می شود که مواد زائد و آب اضافی را از طریق ادرار از بدن خارج می سازد. دستگاه ادراری از یک جفت کلیه، یک جفت حالب (که ادرار را از کلیه ها به مثانه می برد)، یک مثانه و یک پیشابراه (که ادرار را از مثانه به خارج بدن می برد) تشکیل شده است. از آنجایی که دستگاه ادراری خون را تصفیه می کند، وظیفه تنظیم میزان آب بدن و حفظ تعادل مایعات بدن را نیز بر عهده دارد. کلیه ها همچنین هورمونهایی تولید می کنند که یکی از این هورمونها به کنترل فشار خون کمک می نماید. در هر شبانه روز ۳۰۰ بار تمام خون بدن از کلیه ها عبور کرده و تصفیه می شوند یعنی کلیه ها در هر شبانه روز ۱۷۰۰ لیتر خون تصفیه می کنند. هر عملی که ما در زندگی روزمره خود انجام می دهیم (از خوردن و نفس کشیدن گرفته تا راه رفتن و دویدن) بخاطر واکنش های شیمیایی است که در سلولهای بدن ما انجام می شود. مواد زائدی که بر اثر این واکنش های شیمیایی در سلولها ایجاد می شوند به داخل جریان خون ریخته می شوند. برای اینکه بدن ما سالم باقی بماند باید این مواد زائد، تصفیه شده و از بدن خارج شوند. این کار، وظیفه اصلی دستگاه ادراری می باشد.

کلیه ها به آئورت که اصلی ترین شریان بدن به حساب می آیند و به طور مستقیم از قلب خارج می شود متصل هستند. زمانی که بدن در حال استراحت می باشد، حدود یک چهارم خونی که از قلب تلمبه می شود به کلیه ها می رسد. این خون بعد از اینکه در کلیه ها نصفيه شده دوباره از طریق ورید اجوف تحتانی (وناکاوا Vena cava) که بزرگترین ورید بدن می باشد به قلب بر می گردد.

تصفیه ی خون

هر کلیه از حدود یک میلیون واحد تصفیه کننده کوچک به نام “نفرون” (Nephron) تشکیل شده است. هر نفرون از یک کلاف مویرگی به نام “گلومرول (glomerulus)  و یک لوله دراز و باریک به نام “توبول کلیه” (Renal tubule) تشکیل شده است. منافذی که در گلومرول ها وجود دارند اجازه می دهند که فقط بعضی از مولکولهایی که در خون وجود دارند (بر اساس شکل و اندازه شان از آن عبور نمایند. برای مثال، گلبول های قرمز خون و پروتئین هایی که در خون وجود دارند آنقدر بزرگ هستند که نمی توانند از این منافذ عبور کرده و وارد مایع تصفیه شده بشوند. مولکول های کوچکتر مثل گلوکز (قند خون) که از این منافذ عبور می کنند دوباره باز جذب جریان خون شده و به خون برمی گردند. در آخر، مایعی که در توبول ها باقی می ماند را اصطلاحا “ادرار می نامند که ترکیبی از مواد زائد (مثل اوره) و سایر موادی که بدن به آنها نیاز ندارد (مثل آب اضافی و نمک) می باشد.

این تصفیه دائمی و پیوسته خون، نه تنها مواد زائد و مضر را از بدن خارج می سازد بلکه به تنظیم میزان آب بدن نیز کمک می نماید. برای مثال، اگر شما بیش از مقداری که برای بدن لازم است آب بنوشید، این آب اضافی از طریق ادرار از بدن خارج می شود. با اینحال اگر زمانی شما نیاز به حفظ آب در بدن داشته باشید، کلیه ها تا آنجا که ممکن است کمتر آب را به خارج بدن می فرستند و ادرار را غلیظ تر می کنند. بعلاوه، اگر خون شما خیلی اسیدی و یا خیلی قلیایی شود، کلیه ها با تغییر میزان اسیدیته ادرار، باعث اصلاح آن می شوند.

تولید هورمون از کلیه ها

کلیه ها چند هورمون به وجود می آورند که هر یک دارای نقش گوناگونی می باشد. کار این هورمونها شامل تحریک تولید گلبولهای خون و کنترل فشار خون با کمک تنظیم جریان خون در شریانها می باشد.

تفاوت های دستگاه ادراری در مردان و زنان

دستگاه ادراری تحتانی در مردان و زنان تفاوت هایی با هم دارند. پیشابراه مردان که از مثانه خارج می شود از غده پروستات هم عبور نموده و هم ادرار و هم منی از طریق آن خارج می گردد. مثانه زنها در زیر رحم قرار گرفته و پیشابراه، ادرار را به سوراخی که در جلوی مهبل قرار دارد می برد. در هر دو جنس (هم در خانمها و هم در آقایان عبور ادرار توسط عضلاتی که در گردن مثانه قرار دارد کنترل می شود. طول پیشابراه در آقایان حدود ۲۰ سانتیمتر و در خانمها حدود چهار سانتیمتر می باشد.

ساختمان دستگاه ادراری

دستگاه ادراری شامل دو کلیه می باشد که هر یک بوسیله یک حالب به مثانه متصل هستند و یک پیشابراه که ادرار را از مثانه به خارج بدن می برد. کلیه ها در پشت شکم و در دو طرف ستون مهره ها قرار دارند. آنها به شکل لوبيا بوده و به رنگ قرمز مایل به قهوه ای می باشند و طول آنها حدود ۱۰ تا ۱۲ / ۵ سانتیمتر و عرضشان حدود ۵ تا ۷/ ۵ سانتیمتر می باشد. حالبها لوله هایی نازک و عضلانی هستند که طول آنها حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر می باشد. مثانه یک عضو تو خالی و عضلانی می باشد که در لگن قرار دارد. دهانه خروجی مثانه توسط عضلاتی که دور آن را احاطه کرده اند و به کنترل خروج ادرار از آن به پیشابراه کمک می کنند، گرفته شده است.

ساختمان کلیه

هر کلیه دارای سه قسمت یا سه لایه می باشد: ۱) کورتکس (Cortex)، ۲) مدولا (Medulla)  و ۳) لگنچه کلیه (Renal pelvis).

کورتکس، لایه بیرونی کلیه می باشد و حاوی واحدهای تصفیه کننده کلیه به نام نفرون (Nephron) می باشد. هر نفرون از یک گلومرول (glomerulus) و یک توبول کلیه (tubule) تشکیل شده است. مدولا، لایه میانی کلیه می باشد و حاوی گروه های مخروطی شکلی از مجاری جمع کننده ادرار میباشد. لگنچه کلیه، قسمت داخلی کلیه می باشد که دارای انشعابات و شاخه هایی بطرف حفره هایی به نام کالیسهای (Calyx) بزرگ و کوچک می باشد. هر کالیس کوچک، ادرار را از مدولا (لایه میانی کلیه) جمع آوری نموده و سپس آن را به کالیس های بزرگ می ریزد.

نحوه ی تشکیل ادرار

ادرار از مواد زائدی که بر اثر تصفیه شدن خون در نفرونهای کلیه ایجاد شده اند تشکیل می شود. ادراری که در کلیه ها ساخته می شود به وسیله ی حالبها به مثانه فرستاده می شوند و موقتا در آنجا نگهداری می شوند. بطور طبیعی و تحت کنترل اختیاری، ادرار از مثانه تخلیه شده و از طریق پیشابراه به بیرون ریخته می شود. یک فرد سالم بزرگسال هر روز نیم تا دو لیتر ادرار دفع می کند.

چگونه یک نفرون ادرار می سازد؟

خونی که وارد نفرون می شود از طریق کلافی مویرگی به نام گلومرول تصفیه می شود. مایع تصفیه شده سپس وارد توبول کلیه می شود که در آن فرایندی پیچیده از ترشح و بازجذب مواد انجام می گردد. مواد مفیدی مثل گلوکز (قند خون) که تصفیه شده اند دوباره بازجذب خون می شوند. اسیدیته خون تنظیم می گردد و میزان آب بدن اصلاح می شود. مایعی که در انتها باقی می ماند را اصطلاح ادرار می نامند. حدود ۹۵ درصد ادرار را آب تشکیل می دهد. ۵ درصد دیگر ادرار را مواد زائد و موادی که بدن به آنها احتیاج ندارد تشکیل می دهد.

نحوه ی کنترل ادرار کردن

وقتی مثانه پر از ادرار می شود، اعصاب موجود در دیواره مثانه، علایم یا سیگنال هایی به نخاع می فرستند. سپس سیگنال ها (علایم) به مثانه پس فرستاده می شوند و باعث انقباض و بیرون فرستاده شدن ادرار می شوند. در بزرگسالان و بچه های بزرگتر، زمان ادرار کردن می تواند تنظیم شود زیرا این فرآیند توسط مغز کنترل می گردد. در نوزادان و بچه های کوچکتر، این کنترل مغز وجود ندارد و وقتی که مثانه پر از ادرار می شود بدون اختيار خالی می شود. در هنگام تخلیه مثانه یعنی در هنگام ادرار کردن، عضلات دیواره مثانه منقبض شده و دریچه عضلانی در دهانه مثانه باز می شود و ادرار با قدرت از آن بیرون می ریزد.

سنگ کلیه

به صورت طبیعی، مواد زائد فرآیندهای شیمیایی بدن به وسیله ی کلیه ها تصفیه شده و به ادرار ریخته می شوند. زمانی که ادرار از مواد زائدی که می توانند کریستالیزه شده و شکلی سنگ مانند را ایجاد کنند اشباع می شود، یا وقتی که مواد شیمیایی که بطور طبیعی از این روند کریستالیزه شدن جلوگیری می کنند وجود نداشته باشند، سنگهای کلیه ایجاد میشوند. ساختن سنگهای کلیه می تواند چندین سال طول بکشد. اگر سنگهای کلیه کوچک باشند، ممکن است از جای خود در کلیه کنده شده و در دستگاه ادراری حرکت نمایند و در نهایت از طریق ادرار از بدن خارج شوند. سنگهای بزرگتر در کلیه باقی می مانند اما این سنگها نیز ممکن است حرکت کرده و وارد حالب شوند (حالب لوله ای است که ادرار را از کلیه ها به مثانه می رساند). اگر یک سنگ در حالب قرار بگیرد می تواند باعث بروز دردهای شدیدی شود. وجود یک سنگ بزرگ در داخل کلیه معمولا دردناک نمی باشد اما می تواند خطر بروز عفونت های ادراری را افزایش دهد.

علل ایجاد سنگهای کلیه

وقتی که غلظت زیادی از مواد حل شده در ادرار وجود داشته باشد خطر تشکیل سنگهای کلیوی افزایش می یابد. عدم مصرف کافی مایعات باعث افزایش خطر ایجاد سنگهای کلیه می شود. وقتی که آب بدن کم باشد، کلیه ها برای اینکه این آب کم را در بدن حفظ نمایند ادرار کمتری تولید می کنند و در نتیجه ادراری که ساخته می شود غلظت خیلی داده خواهد داشت. افرادی که در مناطق با آب و هوای گرم زندگی می کنند اگر به اندازه کافی آب نخورند و جبران آن آبی که از طریق عرق ریزش از بدنشان خارج می شود را نکنند بیشتر مستعد ابتلاء به سنگهای کلیه خواهند شد.

بر اساس نوع مواد زائدی که در ادرار وجود دارد انواع مختلف سنگهای کلیه می توانند ساخته شوند. اکثر سنگهای کلیه از جنس نمکهای کلسیمی هستند. این سنگها ممکن است در افرادی که رژیم غذایی آنها سرشار از کلسیم و یا ماده ای به نام اسید اگزالیک (Oxalic acid) می باشد بیشتر دیده شود. همچنین در افرادی که غده پاراتیروئید آنها تولید مقادیر زیاد هورمون پاراتورمون می کنند نیز این سنگهای کلسیمی بیشتر دیده می شود زیرا این هورمون باعث می شود که میزان کلسيم خون بالا برود. درصد کمی از انواع سنگهای کلیه را سنگهایی که حاوی اسید اوریک هستند تشکیل می دهد و این سنگها در افرادی که دچار بیماری نقرس هستند بیشتر دیده می شود.

سنگهای کلیه همچنین ممکن است بر اثر عفونتهای طولانی مدت دستگاه ادراری هم ایجاد شوند. در چنین مواردی، سنگها به شکل شاخ گوزن ساخته می شوند و حفره مرکزي کلیه را پر می کنند. به ندرت سنگهای ادراری از ماده ای به نام سیستین (Cystine) ساخته می شوند. سیستین بطور غیر طبیعی در افرادی که دچار بیماری ارثی سیستینوری (Cystinuria) هستند در ادرارشان دیده می شود. سنگهای کلیوی همچنین با مصرف بعضی از داروها مثل داروی ایندیناویر (indinavir) که برای درمان ایدز بکار می رود ایجاد می شوند.

علایم سنگ های کلیه

سنگهای خیلی کوچک کلیه ممکن است بدون اینکه باعث بروز علایمی شوند از طریق ادرار به خارج دفع گردند. سنگهای بزرگتر و یا قطعات کوچکی از سنگهایی که از حالب عبور می کنند ممکن است باعث اسپاسم های دردناکی شوند. علایم معمولا بطور ناگهانی ظاهر شده و ممکن است شامل موارد زیر باشد:

*دردهای بسیار شدید و طاقت فرسا که از پشت و کمر شروع شده و به شکم و کشاله ران کشیده می شود و ممکن است در قسمت تناسلی نیز احساس شود.

*تکرر ادرار که بصورت دردناک می باشد.

*تهوع و استفراغ

*وجود خون در ادرار

اگر سنگ کلیه از طریق ادرار به بیرون برود، درد بطور ناگهانی از بین می رود. با اینحال اگر یک سنگ در حالب گیر کند ممکن است جلوی ادرار را گرفته و باعث ورم کردن کلیه شود.

نحوه تشخیص سنگ کلیه

اگر پزشک مشکوک شود که شما دارای سنگ کلیه هستید، برایتان در خواست آزمایش ادرار می کند تا ببیند که آیا در ادرارتان خون، کریستال و علایمی از وجود یک عفونت وجود دارد یا خیر. سنگهایی که از طریق ادرار به بیرون دفع شده اند را می توان جمع آوری نمود و آنها را در آزمایشگاه تجزیه کرده و به نوع این سنگها پی برد. با یک عکس رادیوگرافی معمولی می توان سنگهای نوع کلسیمی را مشاهده نمود اما برای دیدن سایر انواع سنگها باید از روشهای دیگر رادیوگرافی استفاده کرد. پزشک ممکن است همچنین برای شما تقاضای آزمایش خون نماید تا با اندازه گیری کلسیم، اسید اوریک و سایر مواد موجود در خون، عملکرد کلیه شما را ارزیابی نماید. همچنین ممکن است از شما خواسته شود که ادرارتان را به مدت ۲۴ ساعت جمع آوری نموده و آن را به آزمایشگاه بدهید تا از نظر شیمیایی آن را تجزیه نمایند. انجام این آزمایشها پزشک را قادر خواهد نمود تا وجود و نوع سنگ های کلیه را که در دستگاه ادراری وجود دارد مشخص نماید.

نحوه ی درمان کلیه

اگر سنگها کوچک بوده و در کلیه باقی مانده اند ممکن است پزشک فقط به شما توصیه نماید که استراحت نموده، از داروهای مسکن استفاده نمایید و مقادیر زیادی آب و مایعات بنوشید تا به بیرون افتادن این سنگها از طریق ادرار کمک شود. در بعضی موارد، سنگهایی که در قسمتهای پایین حالب گیر افتاده اند را می توان از طریق سیستوسکوپی بیرون آورد. در این روش، یک لوله دوربین دار از طریق پیشابراه وارد مثانه و از آنجا وارد حالب می شود. بعد از پیدا کردن سنگ در حالب، با استفاده از یک فورسپس (چنگک) این سنگ را برداشته و یا خرد می کنند.

اگر یک سنگ از کلیه حرکت کرده و وارد حالب شود معمولا درد شدیدی ایجاد میکند که می تواند چندین ساعت طول بکشد. در چنین مواردی شما ممکن است لازم شود که به بیمارستان بروید تا از مسکن های خیلی قوی استفاده نمایید. در بیمارستان به شما سروم وصل خواهد شد تا از طریق مایعاتی که وارد بدنتان می شود حجم ادرارتان افزایش یافته و باعث شود که سنگ از طریق ادرار به بیرون فرستاده شود. امروزه رایجترین روش درمان سنگهای کلیه، روش لیتو تریپسی (Lithotripsy) می باشد. در این روش با استفاده از امواج قوی، سنگهای کلیه خرد شده و بصورت پودر در می آیند که این پودر سنگ به راحتی از طریق ادرار دفع می گردد. عمل جراحی برداشتن سنگ فقط وقتی مورد نیاز می باشد که سنگ کلیه خیلی بزرگ باشد. به ندرت وجود یک سنگ شاخ گوزنی به قدری بزرگ می باشد که مجبور هستیم تمام کلیه را با عمل جراحی برداریم.

برای پیشگیری از دوباره ساخته شدن سنگهای کلیه، علت زمینه ای ایجاد کنند. این سنگها نیز باید درمان شود. پزشک احتمالا به شما توصیه خواهد کرد که روزی حداقل ۲ با ۳ لیتر مایعات بنوشید و از خوردن غذاهایی که ممکن است باعث سنگ سازی شوند پرهیز نمایید. بیش از نیمی از افرادی که تحت درمان سنگهای کلیه قرار میگیرند در عرض حسن ود هفت سال، دوباره به یک سنگ دیگر مبتلا می شوند. با اینحال با انجام اقدامات زیر شما می توانید خطر بروز مجدد این سنگها را کاهش دهید. این اقدامات عبارتند از:

*روزی ۲ تا ۳ لیتر آب مصرف نمایید.

* شبها قبل از رفتن به بستر، آب بنوشید تا مطمئن شوید که در طی شب نیز تولید ادرار ادامه می یابد.

*از پزشکتان در مورد غذاهایی که حاوی کلسیم زیادی هستند سؤال نمایید. شما باید کمتر از این غذاها مصرف نمایید.

*برای پیشگیری از سنگهای اگزالاتی باید از مصرف ریواس، اسفناج و آسپاراگوس مارچوبه) خودداری نمایید.

سنگ شکنی (لیتوتریپسی)

سنگ شکنی یا لیتوتریپسی (Lithotripsy) یکی از روش هایی می باشد که اکثر اوقات در بیمارستان انجام می گیرد. در این روش از طریق امواج صوتی پر قدرت، سنگهای کلیه، حالب و مثانه رد می شوند. سپس قطعات رد شده سنگها از طریق ادرار از بدن خارج می شوند و دیگر نیازی به عمل جراحی برای بیرون آوردن سنگ وجود ندارد. قبل از انجام این روش، به بیمار داروهای مسکن داده می شود زیرا ممکن است مقداری ناراحتی برای او ایجاد شود. در بچه ها معمولا تحت بیهوشی این کار انجام می گردد. به مدت چند روز بعد از انجام سنگ شکنی، ممکن است خون در ادرار دیده شود و پوست قسمتی که تحت امواج صوتی قرار گرفته است کبود و حساس شود. با اینحال بروز عوارض جانبی شدید با استفاده از این روش، نادر هستند.