چگونگی آموزش هم سالان با متدهای مختلف

رویکردهای آموزش همسالان

صحبت در مورد رویکردهای موجود در زمینه آموزش همسالان بدون اشاره به رویکردهای کلی درباره آموزش های مربوط به ارتقای سلامت و ایمنی کار سختی است که دلیل آن هم پوشانی قابل توجه موجود بین این در مورد است. بنابراین توصیف مختصری در زمینه برخی رویکردهای اصلی مربوط به آموزشی در زمینه سلامت و ایمنی را در زیر ارایه می دهیم و پی رابطه آنها را با آموزش همسالان بیان می کنیم رایج ترین رویکردهای آموزشی در زمینه سلامت و ایمنی به شرح زیر است.

الف) رویکرد مبتنی بر اطلاعات: این رویکرد که به نام رویکرد دانش صرف نبز شهور است اغلب مبتنی بر پرهیر و اجتناب از خطر است. اولین رویکردهای مطرح در این خصرم مبنی بر برانگیختن ترس مخاطب طراحی شده بودند. در این رویکردهای فرض بر این بود که اگر با مطرح نمودن عواقب و پیامدهای منفی احتمالی یک عامل خطر، مخاطبان را بترسانیم، آنها تصمیم خواهند گرفت که از آن عامل دوری کنند رویکردهای بعدی که بیشتر در گروه رویکردهای مبتنی بر اطلاعات قرار می گیرند، از واقع گرایی بیشتر و تورش کمتری برخوردار بودند اما با این حال هنوز هم در این رویکردها فرض بر این بود که اگر مخاطبان تمام حقایق را در پاره عامل خطر مثل بسک ماده مخدر بدانند، دیگر از آنها استفاده نخواهند کرد اما برای مثال این دو شکل از رویکردهای مبتنی بر اطلاعات در پیشگیری از مصرف مواد مخدر مؤثر نبودند. در برخی از رویکردهای مبتنی بر اطلاعات که به تازگی رایج گردیده است، موضوع جدیدی نیز تحت عنوان کاهش دامنه آسیب مطرح شده است. برای مثال در این رویکرد برای نشر جوان اطلاعات دقیقی در زمینه خطرات مربوط به مصرف مواد مخدر و نیز در باره استفاده ایمن از مواد مخدر ارایه می کنند . در رویکردهای مربوط به «کاهش دامنه آسیبا موفقیت افراد را با روش های مختلفی اندازه گیری می کنند که از جمله آنها می توان به سنجش میزان کاهش دامنه أسیب و نیز توانایی افراد در تصمیم گیری های آگاهانه (و نه فقط سنجش میزان مصرف مواد مخدر) اشاره کرد .

ب) رویکرد عاطفی: این رویکرد در دهه ۱۹۷۰ به دنبال عدم موفقیت رویکردهای اولیه مبنی بر اطلاعات طراحی گردید. این رویکرد بر این فرض استوار است که مخاطب به دلیل عوامل روانشناختی، نظیر فقدان مهارت های برقراری ارتباط بین فردی و نیز به خاطر اعتماد به نفی پایین به سوی رفتار مخاطره آمیز و غیر ایمن مثل استفاده از مواد مخدر روی می آورد. در رویکرد عاطفی اغلب بدون اشاره به عامل خطر، بر ارتقای مهارتهای فردی و بین فردی تأکید می شود و نتایج برنامه های مربوط به رویکرد عاطفی حتی در بهترین شرایط، مبهم و چند پهلو بوده و این استدلال را تایید نمی کند که زندگی کار آمده راهکاری کلیدی برای پیشگیری از بیماری و آسیب است.

ج) رویکرد مبنی بر اطلاعات و عاطفه: در نوآوری های بعدی در این زمینه رویکردهای مبتنی بر اطلاعات و رویکردهای مینی پر عاطفه با هم تلفیق شد که نتیجه آن رویکردی برد که براین لایه برای افراد هم اطلاعات مربوط به عامل خطر ارایه می شد و هم موضوعات روانشناختی مدنظر قرار می گرفت. اما این رویکرد تلفیقی نیز از تائپر محدودی برخوردار بود.

د) رویکرد روانی اجتماعی: در دهه ۱۹۸۰ توجه به رویکردهای روانی اجتماعی نظیر آموزش و پرورش مهارت های مقاومت در مقابل همسالان و مهارت های اجتناب و سرپیچی از همسالان در خصوص دعوت به استفاده از مواد مخدر، مصونیت اجتماعی، آموزش و پرورش مهارت های زندگی با مهارت های اجتماعی معطوف گردید  در این رویکرد آموزش همسالان اغلب به عنوان یک رویکرد روانی اجتماعی تعبیر می شود. برای مثال با چنین رویکردی می توان گفت که مصرف مواد مخدر توسط نشر جوان، نتیجه تاثیر رسانه ها و همسالان است. رویکردهای روانی اجتماعی، أثار روانی و اجتماعی بر مصرف مواد مخدر را تأیید و مطرح کرده و از این آثار بهره می گیرد. رویکردهای روانی اجتماعی از مبانی تئوریک محکمی برخوردار است. روی هم رفته، رویکردهای روانی اجتماعی در رسیدن به اهداف نهایی و اهداف اختصاصی، در عمل بیشتر از رویکردهای دیگر موفقیت کسب کرده اند، برای مثال پژوهشگران بر این عقیده هستند که حتی برخی از برنامه های آموزشی مبتنی بر رویکرد روانی اجتماعی که از طراحی و اجرای خوبی برخوردارند، توانایی آن را دارند که از مصرف مواد مخدر پیشگیری نمایند و با شروع مصرف و استفاده از آنها را به تأخیر بیندازند.

ه) رویکرد فعالیت های جایگنرین طرح های مبتنی بر فعالیت های جایگزین دارای دو جزء کلیدی هستند. اولین جزء این طرح ها، فعالیت های عاری از عامل خطر مورد نظر است. منطق اولیه این رویکرد این است که اگر نتر جوان از لذت ها و خوشنودی های جایگزین دیگری برخوردار باشند و حوصله آنها سر نرفته، نه نشوند و یا اگر ناامید نشوند، در آن صورت کتر احتمال دارد به سمت رفتارهای پرخطر مثل مصرف مواد مخدر روی بیاورند. پژوهشگران ثابت کرده اند آن دسته از طرح هایی که بر اساس رویکرد فعالیتهای جایگزین بنا شده است اعتماد به نفس المراد و مشارکت آنها را در جامعه ایرایش می دهد اما برای مثال تا کنون تأثیر این برنامه ها بر مصرف مواد مخدر ثابت نشده است. البته طرح های جدی و غنی از نظر منابع مالی بر روی مصرف کنندگانی که مواد مخدر مصرف می کردند، مؤثر بود.

در طرح های آموزش همسالان می توان یک یا چند مورد از رویکردهای فوق الذکر را استفاده کرد. البته استفاده از رویکردهای روانی اجتماعی در آموزش هم سالان، این طرح ها را به قوی ترین طرح ها تبدیل می کنند اما در عمل استفاده از یک رویکرد مبتنی بر اطلاعات (که از اثربخشی کمتری هم برخوردار است همراه با استفاده از یک هم سال آموزش دهنده به جای یک معلم بزرگسال در اجرای آموزش، چندان هم غیر متداول نیت. همچنین در برخی از طرح ها. همسالان آموزش دهنده می توانند به سازماندهی و اجرای فعالیتهای اجتماعی عاری از خطر و آسیب برای همسالان خود بپردازند که از جمله این فعالیت ها می توان به اجرای یک کنسرت برای تمام گروه های سنی با برگزاری مسابقات مختلف اشاره کرد.

روش اجرای آموزش همسالان

آموزش هم سالان اغلب به صورت رسمی و یا غیررسمی صورت می گیرد. فعالیت های رسمی، فعالیت های سازمان یافته برنامه ریزی شده و ئیه به آموزش های سنتی در کلاس هستند. در این نوع برنامه های رسمی، آموزشی در واقع در بر گیرنده فازی پند آمیزه أصبحت گرا و سازمان یافته است که بر تبادل اطلاعات بین فراگیر و آموزش دهنده متمرکز است و در آن آموزش دهنده در نقش یک کارشناسی ظاهر می شود. اموزشی همسالان به صورت رسمی اغلب در مدارس صورت می گیرد.

آموزش همسالان به صورت غیررسمی نیز شامل فعالیت هایی است که از الگوی آموزش سنتی در کلامی نشات می گیرد. این فعالیت ها شامل موارد زیر است:

• بحث های گروهی غیررسمی و سازمان نیافته
• توزیع منابع اطلاعات و ارایه پند و اندرز در مناسبتهای مختلف
• فعالیتهای فرهنگی مرسوم در جامعه که از جمله آنها می توان به موسیقی نمایش و سایر فعالیت های هنری اشاره کرد.
• گفتگوهای داوطلبانه روزمره با دوستان گنابان. خانواده با شرکت کنندگان در مناسبتهای مختلف.

البته طبقه بندی آموزش همسالان به دو نوع رسمی و غیررسمی نمی تواند مناسب ترین طبقه بندی باشد زیرا بین انواع آموزش همسالان میتوان از نظر ابعاد متفاوت که در ذیل می آید، تمایز قایل شد:

• برنامه ریزی شده برنامه ریزی نشده (خودجوش، مبنی بر فرصتها)
• سازمان یافته/ سازمان نیافته
• استفاده از شبکه های اجتماعی موجود استفاده از سایر ساختارهای گروهی
• روش های یادگیری سنتی روش های یادگیری خلاق
• پند آمیز و نصیحت گرا/ تعاملی
• نظری و تئوری و عملی

در آموزش هم سالانه فعالیت های آموزش دهندگان می توانست بر فرآیندهایی نظیر فرایندهای زیرمتکر می باشد:

• تبادل اطلاعات (نظیر سخنرانی ها و آموزش های پند آمیز و نصیحت گرایانه)
• فعالیت های تعاملی (نظیر انواع بحث ها)
• فعالیت های عملی نظیر ایفای نقش)
• الگوگیری نظیر مشاهده دیگران
• فعالیت های فرهنگی متداول (نظیر مسابقات موسیقی، تئاتر و سایر کارهای هنری)
• مداخلات مبتنی بر فرصت ها (نظیر گفتگوهای خودجوش)

آموزش همسالان برای قشر جوان را می توان در موقعیت های متنوعی اجرا کرد که این موقعیت ها عبارتند از:

• مؤسسه های آموزشی نظیر مدارس و مؤسسات آموزشی مقاطع بالاتر نظیر دانشکده ها و دانشگاهها
• محیط های موجود در جامعه نظیر مراکز ویژه جوانان
• مؤسسه های مربوط به مواد مخدر، مؤسسات بهداشتی و محیط های مربوط به خدمات امدادی و درمانگاهها
• کلوب های مختلف
• آسایشگاه ها از جمله آسایشگاه هایی جوانان فراری و بی خانمان
• محیط کار
• مراکز قضایی ویژه جوانان
• محیطهای اجتماعی نظیر محل برگزاری مسابقات تفریحی، مکانهای آموزشی، کافی شاپ ها و محیط های ورزشی و تفریحی
• مکان هایی که احتمال تجمع مصرف کنندگان مواد مخدر به ویژه مصرف کنندگان تزریقی بیشتر است که از جمله این مکان ها می توان به کلوپ ها، پارکها، سالن ها و توالت های عمومی اشاره کرد.

اولین استفاده هستند از آموزش هم سالان برای آموزش در زمینه الکل و سایر مواد مخدر، در مدارس امریکا و در اواخر دهه ۱۹۹۰ انجام گرفت. قسمت اعظم طرح ها و برنامه های آموزش همسالان هنوز هم در مؤسسات آموزشی نظیر مدارس و مؤسسات آموزشی مربوط به مقاطع تحصیلی بالاتر صورت می گیرد. از جمله کارهایی هم که در مؤسسات آموزشی مربوط به مناطع بالاتر از دبیرستان انجام شده است، اشاره نمود

مناسب ترین موقعیت برای اجرای یک طرح خاصی آموزش هم سالان، با توجه به نیازهای مشخصات و ویژگی های گروه هدف تعیین می شود. برای مثال یک مؤسسه آموزشی می تواند مناسب ترین محل برای طرح های آموزشی هم سالانی باشد که گروه هدف آن تعداد کثیری از جوانان است. در مقابل، محیط هایی نظیر آسایشگاهها و مؤسسات بهداشتی، مؤسات پیشگیری از مصرف الکل و مواد مخدر و مراکز ویژه جوانان می تواند محیط مناسب تری برای جوانان منتزری، طرد شده پا در معرض خطر باشد. به جوانان بومی و به آن دسته از جوانانی که از فرهنگ و زبان دیگری برخوردار هستند، می توان در محیط های موجود در جامعه به راحتی دسترسی پیدا نمود. همچنین از طریق شبکهای غیررسمی و توسط همسالان آموزش دهنده ای که در بانوی افراد مختلف حضور پیدا کرده و به آنها دسترسی پیدا می کنند می توان شکل عدادی آموزش همسالان را پیاده نمود.

آن دسته از طرح های آموزشی همسالان نیز که غیررسمی و مبتنی بر تعامل و همکاری افراد می باشند. طرح های خوبی برای اجرا در محیط های مختلف جامعه هستند. شاید بتوان گفت طرح های مبتنی بر فرایندهای طبیعی نظیر مناسبتهای اجتماعی و فرهنگی، مناسب ترین طرح ها برای اجرا در محیط های اجتماعی میباشند در مقابل، فعالیت های رسمی و فعالیت هایی که در قالب یک کلاس آموزشی اجسرا می گردند، طرح های مناسب تری برای محیط های موجود در مزمهات و نهادها هستند که از جمله این موات می توان به مدارس، دانشگاه ها با سازمان های موجود در جامعه اشاره نمود.

طرح های آموزش همسالان از نظر اهدافی که دنبال می کنند، می توانند با هم متفاوت باشند. هدف پکه طرح آموزش هم سالان را می توان در دو سطح تئوری و عملکردی نتایج مورد انتظار از جمله دانش، نگرش، مهارت و رفتارها) تقسیم کرد.

اهداف طرح های آموزش همسالان به مبانی نیور پک آنها وابسته است. برای مثال عقاید و نظریه های مربوط به مواد مخدر در یک طبف اجتناب و پرهیز از مصرف مواد تا کاهش دامنه آسیب قرار می گیرند که رویکرد اجتناب با پرهیز از مصرف مواد را می توان به عنوان رویکرد پیشگیری سطح دوم نام برد. هدف آن دسته از طرح های آموزش همسالان که مبتنی بر اجتناب و پرهیز اکبد از مصرف مواد مخدر می باشند این است که از مصرف هرگونه مواد مخدر پیشگیری شود. در این حالت راهکارهای مربوطه می تواند شامل فراهم نمودن اطلاعات مربوط به خطرات مصرف مواد مخدر برای افراد باشد با این انتظار که دانش امله منجر به تصمیم گیری افراد به عدم استفاده از مواد مخدر شود.

هدف طرح های مربوط به رویکرد اجتناب از مصرف مواد همچنین میتواند این باشد که با تجهیز فنر جوان به مهارت های مقاومت در مقابل فشار همسالان نظیر یادگیری مهارت های امتناع، یا از طریق دادن اعتماد به نفس و مهارت های لازم برای ترک محیط هایی که در آنها دیگران درحال مصرف مواد می باشند، از مصرف میواد مخدر پیشگیری نمایند. طرح های دیگر می توانند اهدافی نظیر به تأخیر انداختن شروع الحرف مخدر با به حداقل رساندن مصرف مواد را دنبال نمایند.

در آن سوى طیف عقاید و نظریه های مربوط به مواد مصدر، آموزشی در زمینه مواد مخدر بر مبنای کاهش دامنه آسیب قرار دارد و این هدف دنبال می شود که آسیب مصرف مواد مخدر را کاهش دهد. رویکرد کاهشی دامنه نه، بیشتر بر کاهش آسیب مصرف مواد مخدر تأکید می کند تا بر مصرف آنها راهکارهایی که در این زمینه میتوان از آنها بهره جست می تواند شامل فراهم کردن اطلاعات کافی درباره مواد مخدر و خطرات آنها، تمرین استفاده ایمن تر از مواد مخدر، سبب شناسی مصرف مواد مخدر و ترویج نگرش های مربوط به پذیرش هرچه بیشتر مصرف کنندگان مواد مخدر در بین مردم باشد. طرح های کاهش دامنه آسیب براین موضوع استوار هستند که احتمال دارد برخی از جوانان علی رغم تمامی تلاش های صورت گرفته، اجتناب و پرهیز از مصرف مواد مخدر را در پیش بگیرند. مهارت هایی که در جریان طرح های کاهش دامنه آسیب آموزش داده می شوند شامل دسترسی به اطلاعات، ارزیابی و بررسی کیفیت اطلاعات، مهارت های برقراری ارتباط و مهارت های تصمیم گیری است. انتظار می رود دانش و مهارت هایی که در طرح های مربوط به کاهش دامنه آسیب برای قشر جوان تدارک دیده می شود، علاوه بر تسهیل تصمیم گیری آگاهانه و کاهش خطرات در جوانان، برای آنها اعتماد به نفی لازم برای بحث در زمینه مواد مخدر با سایر جوانان را نیز فراهم نماید.

در حالت ایده آل، دیدگاه نظری به کار گرفته شده در پک طرح مشخص آموزش همسالان، دید گاهی است که برای گروه هدف، هم مقبول باشد و هم با آنها تناسب و سنخیت داشته باشد. این دیدگاه نظری براساس نیازها و ویژگی های گروه هدف مشخص می گردد که از جمله این ویژگی ها می توان به سن، جنس، تجارب مربوط به عامل خطر و احتمال انجام سایر رفتارهای مخاطره آمیز اشاره نمود. برای مثال، یک رویکرد مبتنی بر پرهیز و اجتناب از مصرف موادی که در آموزش پیشگیری از مصرف الکل به کار گرفته میشود احتمالا برای گروهی از جوانان که در اواخر سنین دهه دوم زندگی خود هستند و زمان زیادی را با افرادی که تازه به سنین بزرگسالی خود گام گذاشته اند، می گذرانند و مرتب الکل مصرف می کنند، مقبول نخواهد بود. متقابلا, بک رویکرد کاهش دامنه آسیب که به موضوعاتی نظیر اهمیت استفاده از سر سوزن های تمیز می پردازد برای نوجوانانی که در اوایل دوره نوجوانی خود می باشند و در زمینه مواد مخدر خیلی کم تجربه داشته با بی تجربه تند مناسب نیست.

علاوه بر اهداف تئوریک، طرح های آموزش همسالان میتوانند با اهداف عملکردی دانش، نگرش، گررش، پاور مهارت با رفتار گروه هدف را نشانه گیری نمایند. این طرح ها، همچنین از نظر این که هدف شان تغییر کدام جنبه از متغیرهای مذکور باند می تواند متفاوت باشند. برای مثال به جنبه هایی از متغیرهای فوق الذکر که می تواند هدف یک طرح آموزش همسالان در زمینه مصرف مواد مخدر باشد، اشاره می شود :

دانش: هدف طرح میتواند ارتقای دانش افراد در زمینه آثار اجتماعی و جسمانی انواع مواد مخدر موضوعات قانونی و اخلاقی شیوع مصرف مواد مخدره شیوع صدمات و آسیب های ناشی از مواد مخدره منابعی که افراد می توانند از آنها پاری و کمک بگیرند و سایر موضوعات مربوط به دانش افراد باشد.

مهارتها: هدف طرح می تواند ارتقای مهارت افراد در زمینه شناسایی و پاسخگویی به مشکلات مربوط به مواد مخدر در خانواده و نیز در میان دوستان و آنایان، نشان دادن واکنش مناسب در مواقعی که فرد مواد مخدر را زیادتر از اندازه مصرف کرده است انجام تصمیم گیری های آگاهانه مقاومت در مقابل فشار همسالان اجتناب از حضور در محیط ها و موقعیت هایی که مواد مخدر مصرف می گردد، باشد.

رفتار: هدف مطرح می تواند پیشگیری، قطع یا کاهش مصرف مواد مخدر به تأخیر انداختن شروع مصرف مواد مخدره پیشگیری از آغاز مجدد و شروع دوباره مصرف مواد مخدره پیشگیری از تغییر مواد مخدر مصرفی به مواد خطرناک تر و نیز پیشگیری از تغیر طریقه مصرف به طرق مصرف خطرناک تر (نظیر تزریق مواد ۱ به حداقل رساندن رفتارهای مخاطره آمیز و اعمال خطرناک؛ افزایش میزان پایش و مراقبت از دوستانی که در حال تجربه آسیب ها و صدمات مربوط به مواد مخدر می باشند و نیز افزایش میزان کمک به آنها و به حداقل رساندن تاثیر مصرف مواد مخدر بر روابط افراد در مدرسه و محیط کار و نیز بر روابط بین فردی آنها باشد.

هر کدام از اهداف فوق الذکر می تواند از نظر اعتبار و ارزش با دیگری برابر با متفاوت باشد اما باید آنها را با شرایط و نیز با حوزه فعالیت طرح مورد نظر آموزشی همسالان وفق داد. در این زبه مواردی که در نظر گرفتن آنها از اهمیت برخوردار است، به قرار زیر است با اهداف طراحی شده قابل دستیابی و نیز قابل اندازه گیری است؟ چه راهکارهایی برای برآورده کردن اهداف مورد نیاز است؟ میزان دمایی و نیل به اهداف چگونه مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت؟ آیا این امکان وجود دارد که به میزان کافی رسیدن به اهداف بیان شده در طرح را مورد ارزیابی و بررسی قرار داد؟ آیا اهداف طرح با گروه هدف تناسب و هم خوانی دارد؟