فرآورده های مورد استفاده در درماتولوژی

نگاه کلی در قفسه پزشکی هر خانواده معمولا باقیمانده فرآورده هایی را می توان یافت که به طور شایع در درماتولوژی مورد استفاده قرار می گیرند. بیشتر افراد سعی می کنند ضایعات پوستی را با این فرآورده ها درمان کنند بدون اینکه اطلاع کافی و کامل در مورد آنها داشته باشند. درمان با روش و داروی غلط مشکل پوستی را بدتر و گاهی حتی پزشک را نیز در امر تشخیص و درمان صحیح گمراه می کند. مثلا استفاده از کرم حاوی کورتیکواستروئید در مورد ضایعه قارچی نمای بالینی ضایعه را تغییر می دهد و حتی پزشکی باتجربه نیز ممکن است در تشخیص آن دچار اشتباه شود. در این فصل توضیحات محدود به فرآورده هایی است که بیش از همه استفاده می شوند:

• فرآورده های مورد استفاده در درمان عفونت های پوستی (قارچی و باکتریال)
• فرآورده های حاوی کورتیکواستروئید.

این مواد برای اکثر ما شناخته شده هستند. براساس آمار نیز این فرآورده ها بیشتر از همه مورد استفاده غلط قرار می گیرند و امید است شناخت پایه از این فرآورده ها، موارد استفاده غلط را کاهش دهد.

آنتی بیوتیکها

آنتی بیوتیک ها بر ضد باکتری ها عمل می کنند. این داروها باکتری ها را می کشند یا رشد آنها را متوقف می کنند. در ضمن، تمام این فرآورده ها خود از باکتری ها با قارچ ها (کیکها) به دست می آیند. بقیه مواد ضد باکتری مثل ضد عفونی کننده ها اکثرا به طور صناعی تولید می شوند.

آنتی بیوتیک ها به روش های مختلفی عمل می کنند. معمولا عملکرد آنها براساس تخریب غشاء سلولی باکتری ها یا اخلال در تولید بعضی مواد لازم برای سلول هاست. آنتی بیوتیک ها از طریق خوراکی (قرص، کپسول، شربت)، تزریق در عضله و تزریق رگی (انفوزین رگی) استفاده می شوند. آنتی بیوتیک های پوستی اکثرا به شکل محلول، کرم یا پماد هستند و برای ضایعات پوستی عفونی شده با باکتری ها مورد استفاده قرار میگیرند. چند نمونه از آنتی بیوتیک های مورد استفاده در پوست به شرح زیر است

نئوماسین، اسید فوزیدیک، باسیتراسین، اکسی تتراسیکلین، جنتامایسین، کلرامفنیکل، تتراسیکلین، موپیروسین، کلرتتراسیکلین.

مواد ضد قارچ

موادی که در این جا فهرست شده است، برای درمان عفونت های ناشی از قارچ به کار می روند، ساز و کار عمل بیشتر این داروها (ولی ته همه آنها) اخلال در تولید مواد لازم برای قارچ ها در ساخت دیواره سلولی است در نتیجه، دیواره سلولی «سوراخ می شود» و رشد قارچ را متوقف می کند و در نهایت موجب مرگ آن می شود. این مواد براساس ترکیب شیمیایی به گروه های مختلفی تقسیم می شود :

مواد تولید شده از ترکیبات گروه ایمیدازول: ایزوکونازول-يفونازول – کتوکونازول-كلوتريمازول- میکونازول-اکونازول

• موادی که جزء فعال آنها سیکلوپیروکولامین است؛
• مواد دیگر شامل: تولنفتات-نیستاتین -اوند سیانات روی-تربينافين

این مواد ضد قارچ به شکل محلول، کرم، شامپو و پودر براساس منطقه مورد استفاده مصرف می شوند. توجه داشته باشید ترکیباتی وجود دارند که حاوی کورتیکواستروئید یا آنتی بیوتیک به همراه ماده ضد قارچ هستند. این مواد ترکیبی در موارد زیر مورد استفاده قرار می گیرند:

مواردی که هم عفونت قارچی و هم عفونت باکتریال وجود دارد. . وقتی عفونت قارچی التهاب شدید پوستی ایجاد کرده باشد که در این صورت، استفاده

از فراورده حاوی کورتیکواستروئید منطقی است.

باید توجه داشت که بیماری های مختلف پوستی ممکن است نمای بالینی شبیه عفونت قارچی ایجاد کنند. استفاده نابجا از یک ماده ضدقارچ روی ضایعه ای که عفونت قارچی نیست، ممکن است ضایعه را بدتر کند. به رغم اینکه بسیاری از این فرآورده ها بدون تجویز پزشک نیز در دسترس هستند، لازم است فقط تحت نظر پزشک مورد استفاده قرار گیرند.

ضدعفونی کننده ها

موادی هستند که موجب مرگ یا توقف رشد باکتری ها با دیگر میکروارگانیسم ها می شوند.

داروهای ضد باکتری در دو گروه تقسیم بندی می شوند:

• باکتریواستاتیک ها، که از رشد باکتری جلوگیری می کنند.
• باکتریسیدها، که به طور مستقیم موجب مرگ باکتری ها می شوند.

بیش تر موادی که در این جا از آنها نام برده می شود، در غلظت پایین باکتریواستاتیک و در غلظت بالا باکتریسید هستند.

انواع ضدعفونی کننده ها

ضد عفونی کننده هایی که برای شستشوی دست و ضد عفونی پوست قبل از درمان پزشکی به کار می رود که شامل موارد زیر هستند:

• هگزاکلروفن
• کلرهگزیدین
• محلولهای الکل با غلظت بالا

محلول های الکل با غلظت بالا خاصیت ضد عفونی کننده بسیار بالایی دارند و به همین دلیل در کلینیک های آرایشی به فراوانی به کار برده می شوند. الكل با غلظت ۷۰ درصد برای ضدعفونی کردن پوست قبل از انجام اعمال پزشکی به کار می رود. به علاوه، وسایل پزشکی را با غوطه ور کردن در محلول غليظ الكل ضدعفونی می کنند.

توجه: بعضی از مواد پاک کننده با غلظت های بالا به طرز مؤثری باکتری ها را از بین می برند؛ مثلا ترکیبات آمونیوم چهارگانه که به گروه سورفاکتانتهای کاتیونیک تعلق دارند. ستريمید که به این گروه تعلق دارد، در غلظت پایین یکی از اجزای شامپوهای سر و در غلظت بالاتر نوعی ضد عفونی کننده قوی برای ضدعفونی وسایل پزشکی است.

مواد ضد عفونی کننده برای درمان عفونت های پوستی

این ضد عفونی کننده ها به شکل محلول هایی با غلظت پایین ماده فعال به کار می روند؛ برای مثال محلول پرمنگنات پتاسیم با محلولهای کلر. محلول های ضعیف پرمنگنات پتاسیم به رنگ صورتی یا ارغوانی هستند و برای عفونت های پوستی به کار می روند، به خصوص برای پوستی که ترشحات چرکی دارد. برای مثال، در عفونت اندام ها می توان عضو عفونی را دو تا سه بار در روز و هر بار به مدت چندین دقیقه در محلول پرمنگنات پتاسیم غوطه ور کرد. راه دیگر ضدعفونی کردن پوست عفونی شده و دارای ترشح چرکی، خیس کردن مکرر منطقه عفونی است: یک پارچه پنبه ای را در محلول خیس می کنیم و دو تا سه بار در روز هر بار چند دقیقه روی منطقه عفونی قرار می دهیم. محلول رقیق شده کلر نیز برای خیس کردن منطقه عفونی شده به کار می رود.

پراکسید هیدروژن (آب اکسیژنه)

یک ضد عفونی کننده قوی که به صورت محلول رقیق در آب عرضه می شود. از آنجا که این ماده به بافت های بدن صدمه می زند، به طور معمول برای ضدعفونی کردن به کار نمی رود.

محلول های بد

به درستی مشخص نیست که بد چگونه باکتری ها و دیگر میکروارگانیسم ها را می کشد ولی تأثیر آن قوی و سریع است و به شکل های زیر در دسترس است:

• يدوفرم؛ ترکیبی که از خود ید آزاد می کند و تأثیر ضد باکتری نسبتا ضعیفی دارد.
• پوویدن یدین (بتادین): مخلوطی از بد و نوعی پلیمر که ید را به آرامی از خود آزاد می کند. به صورت پودر، پماد و لوسیون زرد – قهوه ای رنگی در دسترس است. محلول بتادین (این نام در ایران رایج تر است.) برای درمان عفونت های موضعی و در شکل محلول برای ضدعفونی قبل از عمل های پزشکی به کار می رود. قبل از استفاده باید معلوم شود که آیا محلول حاوی الکل هم هست یا خیر. اگر الکل دارد، بهتر است روی زخم های باز استفاده نشود زیرا ممکن است احساس سوزش شدید ایجاد کند و تا حدی نیز به بافت آسیب می رساند. محلول های بتادین که حاوی الکل نیز هستند، بیشتر برای ضد عفونی کردن (دست با وسایل) قبل از عمل های پزشکی به کار می روند.
• تنتور بد: بر پایه ید رقیق شده در الكل ساخته می شود و برای موارد ذکر شده در بالا به کار

می رود.

رنگ های مصنوعی شامل ویوله در ژانسین و «سبز درخشان هستند و سال ها برای ضدعفونی کردن استفاده شده اند. در حال حاضر، با موادی که در بالا توضیح داده شد، جایگزین شده اند.

فرآورده های حاوی کورتیکواستروئید

استروئیدها (یا کورتیکواستروئیدها یا گلوکوکورتیکوئیدها) نامی عمومی است که به گروهی از هورمونها اطلاق می شود که به طور طبیعی در بدن تولید می شوند. بعضی از آنها در غدة فوق کلیه تولید می شوند و در کنار خواص مهم دیگر خاصیت ضد التهابی نیز دارند. به همین دلیل، به شکلی رایج در فرآورده های درماتولوژی جهت درمان بیماری های عفونی پوست استفاده می شوند. این داروها به شکل خوراکی، تزریق رگی یا عضلانی و موضعی استفاده می شوند.

درماتولوژیست ها ترکیبات مختلف استروئیدی با قدرت های گوناگون در اختیار دارند که بر اساس شدت ضایعه انتخاب می شوند. در ضمن، این فرآورده ها عوارض جانبی ناخواسته نیز دارند، به خصوص اگر به مدت طولانی استفاده شوند.

عوارض جانبی این مواد بر روی پوست

• پوست ممکن است نازک و شکننده» شود (واژه پزشکی این حالت آتروفی است)؛
• نواحی کوچکی از خونریزی زیر پوستی ( پورپورا) ممکن است اتفاق بیفتد.
• ممکن است در اثر استفاده طولانی مدت از کورتیکواستروئیدها آکنه بروز کند که به آن آکنه استروئیدی گفته می شود؛ و شبکه ای از عروق خونی ریز در زیر پوست ایجاد می شود (تلانژکتازی که گاهی به آن، کوپروز می گویند)؛
• ممکن است پر مویی (هیرسوتیسم در منطقه ای که تحت درمان استروئیدی قرار گرفته است، به وجود آید.

به دلیل این عوارض جانبی بالقوه، استفاده از کورتیکواستروئیدها به صورت خوددرمانی و بدون مشاوره پزشکی می تواند خطرناک باشد. در بسیاری از کشورها – از جمله آمریکا و انگليس فقط فرآورده هایی که حاوی غلظت پایین کورتیکواستروئید (نیم تا ۱ درصد) هستند بدون تجویز پزشک در دسترس است و فرآورده های دیگر فقط با تجویز پزشکی عرضه می شود. طول مدت درمان را پزشک تعیین می کند و کورتیکواستروئیدها هرگز نباید طولانی تر از مدت زمان تجویز شده مورد استفاده قرار گیرند.

• فرآورده های حاوی کورتیکواستروئید هرگز نباید بیش از حد روی صورت استفاده شوند، حتی فرآورده هایی با غلظت پایین.
• فرآوردهای که حاوی استروئید قوی باشد، ممکن است از طریق پوست به داخل خون جذب شود و بدین ترتیب نه تنها تأثیر مخرب روی پوست دارد بلکه تأثیرات عمومی سیستمی) روی بدن خواهد داشت. همان طور که قبلا ذکر شد، انواع مختلفی از کورتیکواستروئیدها با قدرت های گوناگون وجود دارد، مهم ترین عامل تعیین کننده قدرت فرآورده نوع و غلظت استروئید موجود در آن است. اگر چه عوامل دیگری نیز در این امر دخیل است، مثل طبیعت و جنس خود فرآورده، به همین دلیل، برای مثال پماد حاوی کورتیکواستروئید از کرم حاوی همان نوع و مقدار کورتیکواستروئید قوی تر است.

در جدول زیر این فرآورده ها به هفت گروه از نظر قدرت تقسیم شده اند: گروه 1 حاوی فرآورده های بسیار قوی و گروه VI1 حاوی فرآورده های ضعیف است. استفاده از تمام این فرآورده ها به توصیه درماتولوژیست نیاز دارد. این مطلب به خصوص در مورد فرآورده های قوی صحیح است ولی حتی فرآورده های ضعیف هم نباید به مدت طولانی مورد استفاده قرار گیرد (به خصوص در ناحیه صورت)، فرآورده های قوی باید فقط با تجویز پزشک مصرف شوند.