هر آنچه که باید درباره ساختمان پوست بدانید!

آشنایی با ساختمان و عملکرد پوست برای درک بهتر مطالب بخش های مختلف این کتاب ضروری است.

• اپیدرم: لایه خارجی. در قاعده این لایه، سلولها دائما در حال تقسیم و ایجاد سلولهای جدید هستند. به تدریج سلول های جدیدتر به سطح پوست رانده می شوند و به لايه کراتینی پوست می رسند، سپس خارجی ترین سلول های لایه کراتینی پوست فرو می ریزند.
• درم: لایه زیر اپیدرم که از آن ضخیم تر است. درم از رشته های کلاژن و الاستین تشکیل شده و حاوی رگ های خونی، اعصاب، اعضای حسی، غده های سباسه و عرق و ریشه های مو است.
• لایه زیر پوست: این لایه که زیر درم قرار گرفته، از سلول های چربی تشکیل شده است.

حال، شرح دقیق تری از لایه های پوست ارائه می دهیم:

ضخامت پوست

ضخامت پوست بین یک تا چهار میلیمتر است. ضخامت پوست و هر یک از لایه های آن در نواحی مختلف بدن متفاوت است.

اپیدرم معمولا نازک است، به خصوص در پلک چشم که ضخامت آن به یک دهم میلیمتر می رسد اما اپیدرم کف دست و پا ضخیم و حدود ۱ میلیمتر است.

ضخامت درم حدود ۲۰ برابر اپیدرم است؛ این ضخامت در ناحیه پشت که ضخیم تر است، به سه تا چهار میلیمتر می رسد. ضخامت لایه زیر پوست نیز در نواحی مختلف، متفاوت است؛ مثلا در ران و ناحیه شکم ضخیم تر و در صورت نازک تر است.

وظایف پوست

وظایف پوست به این شرح است:

• محافظت از اعضای درونی،
• انتقال حس ها،
• کمک به تنظیم حرارت بدنه
• تولید ویتامین D
• تأثیر در روابط اجتماعی

لایه محافظتی

در واقع، پوست روکشی است که بدن را در مقابل عوامل زیر محافظت می کند:

• آسیب های مکانیکی، مانند آنچه بر اثر اصطکاک، فشارها و تماس های مختلف ایجاد می شود؛
• سموم شیمیایی – خارجی ترین لایه پوست از کراتین سختی تشکیل شده که تا حد مشخصی در برابر مواد سمی مختلف، مانند اسیدها، مقاوم است؛
• اشعه ماوراء بنفش خورشید؛
• عوامل عفونت زا مانند باکتری ها و قارچ ها – پوست به طور دائم در معرض تماس با باکتری هاست ولی ساختمان مستحکم و به هم فشرده سلول ها در لایه کراتینی، پوست را در مقابل ورود میکروب ها تا حدودی نفوذناپذیر می کند.

پوست نه تنها در مقابل محیط خارج از بدن محافظت می کند، بلکه عملکرد مهم دیگر آن جلوگیری از هدر رفتن آب بدن است. اگر این عمل مهم پوست نبود، بدن آب زیادی را از دست می داد تا حدی که زندگی انسان به خطر می افتاد. اهمیت این وظیفه پوست در بیمارانی که پوستشان آسیب دیده است (مثل سوختگی های وسیع) مشخص می شود. این بیماران مقدار زیادی مایع از دست می دهند و در مراحل اولیه احیا باید مایع فراوان برای آنان در نظر گرفت.

باکتری ها و قارچ ها

همیشه تعداد زیادی باکتری در سطح پوست وجود دارد که معمولا مضر نیست، در صورتی که پوست طبیعی و سالم و لابه کراتینی نیز دست نخورده و سالم باشد، باکتری ها نمی توانند در بدن نفوذ کنند و وارد آن شوند. بیشتر باکتری هایی که در بدن انسان زندگی می کنند بیماری زا نیستند. اما هر آسیبی که به پوست برسد – سوختگی، زخم یا هر آسیب دیگری – باعث هجوم باکتری ها به پوست و ایجاد عفونت می شود.

در مقابل، انواع خاصی از قارچ ها وجود دارد که به لایه کراتینی نفوذ می کنند و یکپارچگی آن را از بین می برند. به همین دلیل، عفونت های قارچی پوست شایع تر از عفونت های میکروبی هستند. علاوه بر آن، بعد از عفونت قارچی باکتری ها نیز به پوست حمله می کنند. در نتیجه عفونت میکروبی پوست به دنبال عفونت قارچی بسیار شایع است.

انتقال حس ها

در لایه درم اعصاب زیادی وجود دارد که حس های لمس، فشار، درد و حرارت را منتقل میکند.

تنظیم حرارت

تبخیر آب سطحی پوست تأثیر خنک کننده دارد و حرارت بدن را پایین می آورد. این تأثیر با تبخیر عرق ایجاد می شود. مقدار عرق آزاد شده از پوست بستگی به حرارت بدن و شرایط محیطی دارد و ممکن است به چندین لیتر در روز برسد. دمای بدن بر اثر تغییرات جریان خون در پوست و تبخیر آب از آن تنظیم می شود.

تولید ویتامین D

قرار گرفتن در معرض آفتاب تولید ویتامین D را در پوست تحریک می کند. سپس، ویتامین D از پوست به جریان خون منتقل می شود، به بافت های مختلف بدن می رسد و تأثیرات خود را اعمال می کند. ویتامین D برای تنظیم میزان کلسیم در بدن و تشکیل و رشد استخوانها مورد نیاز است.

تعامل اجتماعی

پوست از طریق رنگ، کیفیت و بو پیام های جنسی و اجتماعی را منتقل می کند. بدین ترتیب، سرخ شدن صورت که از گشاد شدن رگ های پوستی ناشی می شود، نشانه دستپاچگی است. حالتهای چهره نیز احساسات مختلف را منتقل می کنند.

لایه خارجی یا اپیدرم

خارجی ترین لایه پوست است، این لایه از ۱۵ تا ۲۰ لایه به هم فشرده سلول تشکیل شده است که بیشتر سلول های آن کراتینوسیتها یا سلول های سنگفرشی هستند. اندازه هر سلول چند هزارم میلیمتر است.

همان طور که در شکل دیده می شود، پایین ترین لایه اپیدرم، لایه بازال با پایه ای است. سلول های این لایه، پایه یا کف اپیدرم را تشکیل می دهند.

در لایه بازال، سلول های جدید اپیدرم از تقسیم سلولی ایجاد می شوند. سلول های جوانتر سلولهای این لایه را به سمت بالا می رانند تا جایی که از سطح پوست جدا شوند و بریزند؛ این روند به طور مداوم ادامه دارد. در هر لحظه زندگی، بدون این که متوجه باشیم، پوست ما با میلیونها سلولی که به سمت خارج در حرکتند در حال تجدید ساختمان است.

به تدریج که سلول ها به سمت بالا می آیند، مسطح تر می شوند، طی حرکت تحلیل می روند و به تدریج خواص حیاتی خود را از دست می دهند؛ یعنی آب خود را از دست می دهند و خشک و مسطح می شوند. وقتی این سلولها به خارجی ترین بخش پوست می رسند، در واقع مرده اند.

خارجی ترین لایه پوست لایه کراتینی (شاخی) است (که از لغت یونانی Keras به معنی شاخ مشتق شده است. در این لایه، سلول ها مرده و مسطح هستند و مانند سفال های شیروانی کاملا فشرده روی هم قرار می گیرند. سلول های لایه خارجی مقدار زیادی پروتئین به نام کراتین در خود دارند.

از زمانی که سلولی جدید در لایه پایه ای به وجود می آید تا وقتی که از سطح پوست بریزد، تقریبا ۲۸ روز طول میکشد. این بدان معنی است که بیش تر سلول ها ظرف ۲۸ روز با سلول های جدید جایگزین می شوند.

لایه کراتینی از سلول های مرده و به هم فشرده ای تشکیل شده است که خواص محافظتی دارند.

افزایش سرعت جایگزینی سلول های اپیدرم

در بعضی بیماری ها (مانند پسوریازیس با درماتیت سبورئیک) سرعت جایگزینی سلولهای پوست افزایش می یابد. به همین دلیل، کراتین به طور غیر طبیعی در سطح پوست جمع می شود و به شکل پوسته و شوره خود را نشان می دهد.

سلول های دیگر اپیدرم: سلولهای لانگرهانس و ملانوسیتها

علاوه بر کراتینوسیت ها، که سلول های اصلی اپیدرم هستند، انواع دیگری از سلول ها نیز در اپیدرم وجود دارند، سلولهای لانگرهانس و ملانوسیتها.

سلول های لانگرهانس

این سلول ها در سیستم دفاعی بدن نقش دارند.

ملانوسیت ها

این سلول ها، رنگدانه ای به نام ملانین تولید می کنند که رنگ پوست را تیره می کند. ملانینی که از ملانوسیت ها تولید می شود به کراتینوسیت ها انتقال می یابد.

تقریبا یک دهم سلول های لایه بازال اپیدرم ملانوسیت هستند، اختلاف رنگ پوست افراد و نژادهای مختلف خصیصهای ژنتیکی است که بر اساس مقدار ملانینی که ملانوسیت ها تولید می کنند و توزیع آنها در نواحی مختلف بدن مشخص می شود. در واقع، سایه و رنگ پوست نه بر اساس تعداد و تراکم ملانوسیتها (زیرا تعداد آنها در افراد مختلف از هر نژاد تقریبا یکسان است) بلکه بر اساس میزان فعالیت این سلولها مشخص می شود. قرار گرفتن در معرض آفتاب فعالیت ملانوسیتها را تحریک می کند.

درم

درم زیر اپیدرم است، در سطح فوقانی آن برجستگی هایی وجود دارد که در فرورفتگی های متناظر آنها در لایه اپیدرم فرو می رود.

درم اساسا از مواد بی شکل بین سلولی تشکیل شده است که در حكم نوعی سیمان برای اجزای مختلف این لایه عمل می کند. در این ماده بی شکل اجزای زیر وجود دارد:

• سلول های درم؛
• رشته های کلاژن و الاستین؛
• رگ های خونی؛
• اعصاب و اعضای حسی؛
• غدد سباسه؛
• موها؛
• غدد عرق.

سلول های درم

سلول های اصلی درم فیبروبلاست هستند. این دارد تا او ر ا سلول ها مواد بین سلولی و کلاژن تولید می کنند. ا

سلول های دیگر درم شامل سلول های سفید خونی (گلبولهای سفید) است که در دفاع عليه عفونت ها دارند. در شرایط طبیعی تعداد این سلولها در درم بسیار کم است. تعداد گلبول های سفید در شرایط التهاب یا عفونت های پوستی افزایش می یابد.

رشته های کلاژن و الاستین

کلاژن و الاستین پروتئین های رشته ای شکل هستند. این رشته ها در تمامی ماده بین سلولی تنیده شده اند و به درم استحکام و حالت کشسانی می بخشند:

• رشته های کلاژن به پوست استحکام می دهند.
• رشته های الاستین از کلاژن ظریف تر و مسئول حالت کشسانی پوست هستند (یعنی قابلیت بازگشت به حالت اول بعد از کشیده شدن).

اگر این رشته ها آسیب ببیند (در اثر افزایش سن یا قرار گرفتن زیاده از حد در معرض نور خورشید) پوست شل می شود و پس از کشیده شدن دیگر به حالت اول بر نمی گردد، بنابراین نازک و چروک به نظر می رسد.

رگ های خونی در درم

عملکرد مهم خون رساندن اکسیژن و مواد غذایی به تمام اعضای بدن – از جمله پوست – و دور کردن مواد زاید و دی اکسید کربنی است که سلول های مختلف بدن تولید میکنند. توجه داشته باشید که هیچ رگ خونی در اپیدرم وجود ندارد. از سوی دیگر، درم از نظر رگهای خونی بسیار غنی است و اپیدرم مواد غذایی و اکسیژن را از درم دریافت میکند.

رگ های خونی در درم شاخه شاخه میشوند و رگهای خونی کوچک تری را تشکیل میدهند که تمام بخش های پوست را پوشش می دهند. این رگ ها در واقع ادامه رگهای خونی بزرگ تری هستند که نسبت به سطح پوست در عمق قرار گرفته اند. گشاد و تنگ شدن (انبساط و انقباض رگ ها در پاسخ به تغییرات دماست که یکی از مهم ترین ساز و کارهای تنظیم حرارت بدن محسوب میشود. اتساع رگهای خونی باعث میشود که پوست صورتیتر (یا حتی کاملا قرمز) به نظر برسد، مانند برافروخته شدن یا قرمز شدن پوست در اثر افزایش حرارت.

غدد سباسه

این غده ها به ریشه (فولیکول مو چسبیده اند و محتویات خود را از طریق مجرای باریکی در ریشه مو خالی می کنند. غدد سباسه سبوم ترشح می کنند. سبوم ماده چربی است که از محل خروج فولیکول مو روی سطح پوست ترشح می شود و پوست را با لایه ای از چربی می پوشاند.

مو

در تمام سطح بدن به غیر از کف دست، کف پا، بخش قرمز لب ها، برآمدگی بند انگشتان و اعضای جنسی وجود دارد و از واحد ساختمانی لوله ای شکلی به نام ریشه مو می روید که به داخل پوست کشیده شده است.

هر مو بخشی دارد که از درم به سمت خارج رشد میکند و تا بالای سطح پوست امتداد می یابد. نام این بخش بدنه مو است. در انتهای پایینی فولیکول یک برآمدگی وجود دارد که حاوی سلول های ریشه مو است، این سلول ها قابلیت فوق العاده ای برای تکثیر دارند. هنگامی که این سلولها تقسیم می شوند، سلول های جدیدی که در ریشه مو تشکیل شده اند در ردیف های عمودی قرار می گیرند، به سمت بالا حرکت می کنند و بدین ترتیب مو رشد می کند.

به تدریج که این سلول ها به سمت بالا می آیند، می میرند (مانند حالتی که برای سلول های اپیدرم – یعنی کراتینوسیت ها – در حین حرکت رو به بالایشان به سطح پوست اتفاق می افتد)؛ بدین ترتیب، بخش بالای مو که بالای سطح پوست قرار می گیرد از ماده مرده کراتین تشکیل شده است. ماده اصلی موجود در سلول هایی که حین حرکت به بالا مرده اند، نوع خاصی از کراتین است، کراتین موجود در مو از نوع کراتین سخت است و به همین نام (کراتین سخت) نیز خوانده می شود چون از نظر ساختمان شیمیایی با کراتین لایه شاخی پوست متفاوت است.

بدنه مو از تعداد زیادی رشته های نازک و ظریف تشکیل شده است که در هم تنیده اند. ماده اصلی تشکیل دهنده این رشته ها – همان طور که اشاره شد – کراتین است.

عضلات نازکی چسبیده به موها قرار دارند (عضلات راست کننده مو که وقتی منقبض می شوند، موها راست می ایستند. این عضلات هیچ ارتباطی با ترشح سبوم ندارند. در بعضی از حیوانات هنگام مواجهه با خطر انقباض این عضلات باعث سیخ شدن موها می شود؛ در انسان نیز انقباض ناگهانی این عضلات در هر ناحیه از بدن موجب سیخ شدن موها می شود. غده های برون ریز عرق غده برون ریز عرق لوله طویلی است که بخش پایه آن که بسیار پیچ در پیچ است در بخش پایین درم قرار گرفته. این لوله از تمام ضخامت درم و اپیدرم میگذرد و در سطح پوست به سوراخ ریز عرق منتهی می شود.

بین دو تا سه میلیون غده عرق در پوست وجود دارد ولی توزیع این غدد در سطح بدن یکسان نیست. غدد عرق در نواحی صورت و کف دست و پا تراکم بیشتری دارند. مقدار عرق نیز از زمانی به زمان دیگر فرق می کند و ممکن است به چندین لیتر در روز برسد.

عملکرد اصلی غدد عرق تنظیم حرارت بدن است. وقتی عرق از سطح پوست تبخیر می شود، دمای بدن را پایین می آورد و این خود منجر به کاهش دمای بدن می شود. ترشح عرق از طریق پایانه های عصبی متصل به غدد عرق تنظیم می شود. فعالیت بدنی، هوای گرم، تب و استرس ترشح عرق را زیاد می کند. عرق از مقدار زیادی آب و مقدار کمی نمک های گوناگون تشکیل شده است. معمولا بوی بدن ناشی از ترشحات غدد عرقی برون ریز نیست.

غدد عرق آپوکرین

این غدد برخلاف غدد درون ریز عرق در بخش های کمی از بدن توزیع شده، از غدد عرق برون ریز بزرگ تر و پیچیده ترند و اکثرا در نواحی زیر وجود دارند:

• زیر بغل ها،
• مناطق جنسی بدن،
• دور نوک پستانها.

غدد مشابهی در مجرای خارجی گوش و پلک ها نیز وجود دارند، این عدد از زمان تولد وجود دارند ولی بعد از بلوغ رشد کرده، آغاز به ترشح می کنند. این غدد در انسان عملکرد فیزیولوژیکی واضحی ندارند. در بقیه پستانداران، غدد آپوکرین بوبی تولید می کنند که در جاذبه جنسی مؤثر است. ترشحات غدد آپوکرین نسبتا غلیظ است، قوام شیری دارد و عامل بوی بد بدن است. البته، ترشحات این غدد به شکل اصلی وقتی ترشح می شوند بوبی ندارند ولی بعد از ترشح باکتریها مواد تشکیل دهنده آنها را تجزیه و بویی نامطلوب تولید می کنند.

زیر – پوست: لایه چربی زیر درم

این لایه چربی مثل بالشتکی برای حفاظت از اعضای درونی در برابر ضربه های مکانیکی و همچون لایه عایقی در برابر سرما عمل می کند؛ به علاوه، این چربی منبع مهم ذخیره انرژی برای بدن است.

مقدار و توزیع چربی تا حد زیادی به عوامل وراثتی، رژیم غذایی و فعالیت بدنی بستگی دارد. گروه های سلول های چربی را تیغه های محکمی از یکدیگر جدا میکنند که از رشته های کلاژن تشکیل شده اند.