فیلم پرواز بر فراز آشیانه ی فاخته

در امدی بر فیلم پرواز بر فراز آشیانه ی فاخته

خلاصه داستان

رندل پاتریک مک مورفیِ زبر و زرنگ، مدت کوتاه زندان­اش را با اقامتی در یک بیمارستان روانی تاخت می­زند چون فکر می­کند این ترفند باعث خواهد شد دیگر دست به سیاه و سفید نزند و کار نکند. ولی در واقع نمی­داند چه چیزی را با چه چیزی تاخت زده است. حالا هر حرکتی که انجام می­دهد از سوی پرستار بخش، خانم راچد، به چالش طلبیده می­شود. وظیفه­ی راچد این است که وضعیت بیمارستان را آرام و راکد نگه دارداگر چه این مهم باعث می­شود که زیر دستهایش از کوچکترین حقوق انسانی­شان محروم گردند. مک مورفی به تقلا می­افتد تا شاید بتواند کنترل اوضاع را به دست بگیرد و نافرمانی­های انجام می­دهد که باعث سر و صدا و شورش می­شود. سرآغاز این نافرمانی­ها وقتی است که بیمارها می­خواهند مسابقات جام جهانی را از تلویزیون تماشا کنند و راچد این اجازه را به آنها نمی­دهد. مک مورفی همه را علیه این تصمیم می­شوراند و سپس اتوبوسی را می­رباید و گروه بیماران را به ماهی­گیری می­برد. او نقشه­ی فرار از بیمارستان را می­ریزد ولی قبل از آن یک مهمانی ترتیب می­دهد که همه در آن می­خورند و می­پاشند و به خصوص برای بیلی بیبیت (براد دوریف) فرصتی به وجود می­آورد که به رویای بزرگ­اش جامه­ی عمل بپوشاند. ولی در پایان مک مورفی پیروز نمی­شود. شوک­های الکتریکی که به او وارد می­کنند، فلج­اش می­کند. وقتی چیف برومدن (ویل سیمپسون) سرخپوستی غول پیکر – که خیال داشته به اتفاق مورفی فرار کند – او را در این وضعیت مشاهده می­نماید و می­داند که مورفی مرگ را به چنان حالت گیاهی ترجیح می­داده، او را در بستر خفه می­کند.

کارگردان: میلوش فورمن. نویسندگان فیلمنامه: بو گلدمن، لارنس هوبن. بازیگران: جک نیکلسون (رندل

پاتریک مک­مورفی)، لوئیز فلچر (پرستار میلدرد رچد)، ویلیام ردفیلد (هاردینگ)، مایکل بریمن (کلنل مترسن)، پیتر بروکو (آلیس)، دین آر.بروکس (دکتر جان اسپایوی)،آلونزو براون (میلر)، اسکاتمن کراتز (ترکل، کارگر بیمارستان)، مودانکو کامبولا (وارن)، دنی دوویو (مارتینی)، ویلیام دوئل (جیم سفلت)، جاسیپ الیک (بانچینی)، دوایت مارفیلد (المورت)، فلیپ راث (ولسی)، ویل سیمپسون (چبف برومدن)، براد دوریف (بیلی بیبیت)، تیم ولچ (راکلی). تهیه کنندگان: سال زانتر، مایکل داگلاس، محصول کمپانی یونایتد آرتیستز. مدت: 113 دقیقه. بودجه: 3 میلیون دلار. فروش: 112 میلیون دلار.

اسکارها:

• بهترین فیلم.
• بهترین بازیگر مرد: جک نیکلسون.
• بهترین بازیگر زن: لوئیز فلچر.
• بهترین کارگردان: میلوش فورمن.
• بهترین فیلمنامه­ی اقتباسی: لارنس هوبن، بو گلدمن.
• بهترین تدوین: جین میلفورد.

نامزدهای اسکار

• بهترین بازیگر مرد نقش دوم: براد دوریف.
• بهترین تدوین: ریچارد چو، لینزی کلینگمن، شلدون کان.
• بهترین موسیقی اریژینال: جک نیچ.

سایر برندگان اسکار 1975

• بهترین بازیگر مرد نقش دوم: جورج برنز(پسران آفتاب)
• بهترین بازیگر زن نقش دوم: لی گرانت (شامپو).

فیلمی نمادین

انتشار رمان پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته، از نویسنده­اش کن کیسی، یک شبه قهرمان جریان «ضدفرهنگ» ساخت ولی فیلم ظاهراً از این بلندپروازی­ها نداشت. میلوش فورمن، کارگردان فیلم، که می­دانست نمی­تواند فضای کج­خیالانه و موضع­گیری سیاسی / انقلابی و ضدجنگ کتاب را به همان خوبی پیاده کند، داستان را در چارچوب یک بیمارستان به خصوص دور و بر ماجراهایی که بین خود بیمارها و مدیران بیمارستان می­گذرد، نگه داشت. فیلم به خاطر توصیف جان­های لطمه خورده­ی شخصیت­هایش اهمیت دارد؛ آدم­هایی که برخلاف بسیاری نتوانسته­اند نیت­شان را با مصالحه و زدوبند سر پا نگه دارند. نگاه دقیق پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته به شخصیت­ها، موقعیتی که درش گرفتار آمده­اند، قدرت نمادین فارق­العاده­ای دارد و به شدت متأثرکننده است: شورشی که به دنبال محدودیت بیمارها و محروم کردن­شان از تماشای مسابقات مورد علاقه­شان از تلویزیون درمی­گیرد؛ جوانی که تشنه­ی عشق است ولی از پیامدهای کارش وحشت دارد؛ پرستار راچد خبیث (لوئیز فلچر)، رئیسی مستبد که با تحقیر و خرد کردن زیر دست­هایش، بیمارستان­اش را کنترل می­کند و حریف خود را در وجود رندل پاتریک مک­مورفی (جک نیکلسون) می­یابد، مردی که شور آزادی در سر دارد و می­خواهد آزادانه از احساسات و افکارش حرف بزند.

با این فیلم دنیا سرانجام متوجه شد که نیکلسون با آن لبخنده­های شیطانی هر کار بگوید از دست­اش برمی­آید. حضور حیرت­انگیز او شاید یک روز باعث تقسم­بندی تاریخچه­ی بازیگری به قبل و بعد از نیکلسون گردد. بازی­ها و مبارزه­ی بین آزادی و سرکوب، چیزی است که از این فیلم یک کلاسیک می­سازد.

بازیگران

جک نیکلسون: که همراه با سایر بازیگران فیلم، سه ماهی در بیمارستان روانی اوره­گون اقامت داشت، در گفتگویی اظهار داشت: «معمولاً برای بیرون آمدن از پوست شخصیت­ام مشکلی ندارم ولی در مورد این یکی، از استودیو به خانه نمی­روم، از یک بیمارستان روانی است که به خانه برمی­گردم.» واکنش منتقدها به هنرنمایی نیکلسون در این فیلم، مسیر زندگی حرفه­اش را تغییر داد. وینسنت کنبی، نویسنده­ی نیویورک تایمز نوشت: «نیکلسون با چنان راحتی و وقاری در پوست مک مورفی فرو رفته که دیگر دشوار است او را در فیلم دیگری به یاد بیاوریم.» مجله­ی پیپل هم به درستی پیش­بینی کرد: « پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته باید اسکاری برای نیکلسون به ارمغان آورد که از مدت­ها پیش لیاقت­اش را داشته و شک نیست به عنوان بازیگری شناخته خواهد شد که همچون مارلون براندو و جمیز دین در ناخودآگاه مردم جا خوش خواهد کرد.»

لوئیز فلچر: در نخستین حضور سینمای­اش در نقش پرستار راچد، در واقع نقشی را ایفا کرد که به یک «تیپ آمریکایی» معروف شد: یک تشکیلات­چی بی­رحم و عقده­ای که به هر ترتیب شده می­خواهد کنترل اوضاع را به دست داشته باشد. فلچر – که شوهرش فیلم را تهیه کرده – خودش از استقبالی که بازی­اش شد، حیرت کرده بود: «حالا یک دفعه باید حواس­ام به آرایش موها و سر و شکل­ام باشد!» فلچر به کارش در عالم سینما ادامه داد و در این فیلم­ها ظاهر شد: جن­گیر 2 (1977)، مهاجمان غریب (1983)، اغتشاش فکری (1983)، آتش بیار معرکه (1984) و مهاجمان مریخی (1986). او به خاطر ایفای نقش­اش در تیرک حصار نامزد جایزه­ی امی شد ولی احتمالاً بیشتر به دلیل بازی­اش در سریال تلویزیونی جویندگان فضا در ذهن بیننده­ها باقی مانده است.

براد دوریف: در نقش بیلی بیبیت، بیماری جوان ولی پرشور و لکنت زبان­دار، در شب پرتنش اسکار نزدیک بود جایزه­ای تصاحب کند. خب او اگر چه توجهی را که باید به خود معطوف نکرد ولی هنرنمایی­های هوشمندانه و سرشار از ظرافت­اش در این فیلم­ها مورد توجه قرار گرفت: Wise Blood (1979)، چشمان لورا مارس (1987)، رگاتیم (1981)، مخمل آبی (1986)، می­سی­سی­پی می­سوزد (1988)، آموس و اندرو و مینی سریال تلویزیونی نخل­های وحشی (هر دو در 1993) و متأخرترین کارش سالار حلقه­ها: دو برج (1992).

دنی دووتیو: نقش مارتینی، مردی ریزه – میزه و همیشه خندان، یکی از نخستین حضورهای سینمایی دنی دووتیو بود. او در حال حاضر موهایش خیلی کمتر شده ولی در عوض مقدار زیادی نقش­های مهم به کارنامه­اش اضافه کرده است از جمله: لویی در سریال تلویزیونی تاکسی (83-1978)؛ وی ضمناً در مردمان بی­رحم (1986) ظاهر شده که نخستین تجربه­ی پشت دوربین­اش هم بود؛ مامانو از قطار بنداز بیرون و مردان حلبی (هر دو در 1978)، دوقلوها (1988)، جنگ خانواده­ی رز (که کارگردانی­اش هم کرد، 1989) و بازگشت بتمن و هوفا (هر دو در 1992) از دیگر نقش­های قابل ذکرش هستند. دووتیو یکی از پرنفوذترین دست­اندرکاران هالیوودی است و قصه­ی عامه پسند و واقعیت گاز می­گیرد (هر دو در 1994)، شورتی را بگیرید (1995) را تهیه کرده و در این آخری بازی هم داشته. در بین آخرین کارهایش به این فیلم­ها برمی­خوریم: کاهونای بزرگ (1999)، مردی بر اسموچی (2002).

پشت صحنه

• ویل سیمپسون که نقش چیف (مد سرخپوست) را بازی می­کند در یکی از پارک­های حفاظت شده نزدیک اوره­گون کشف شد، همان جایی که فیلمبرداری انجام گرفته.
• بسیاری از بیمارانی که در محوطه بازی بیمارستان گردش می­کنند، بیماران روانی واقعی بودند.
• در فیلمنامه آمده که وقتی مورفی پا به به بیمارستان می­گذارد، روی یکی از نگهبان­ها می­پرد و ماچش می­کند. موقع فیلمبرداری فورمن متوجه شد که واکنش نگهبان به قدر کافی تند نیست و به نیکلسون گفت که در عوض روی کله­ی نگهبان دومی بپرد. همین مسئله باعث تعجب بازیگر نقش نگهبان دوم شد که چون انتظار چنین کاری را از سوی نیکلسون نداشت، مشتی به او می­زند.
• شایع است که در صحنه­ی شوک الکتریکی دادن به مورفی، نیکلسون واقعاً خواسته بود که وی شوک داده شود.

سرآغازهای سینمایی

• براد دوریف، کریستوفر لوید، ویل سیمپسون و دین آر.بروکس (مدیر بیمارستان روانی اوره­گون، لوکیشن اصلی فیلم) همگی با همین فیلم کار خود را در عالم سینما آغاز کردند.
• کن کیسی که رمان اصلی را نوشته، گفت که هرگز ورسیون سینمایی را تماشا نخواهد کرد و چون برخلاف کتاب، فیلم، ماجراها را از دیدگاه چیف برومدن تعریف نمی­کند، تصمیم داشت از تهیه کننده­های فیلم شکایت کند و خسارت بگیرد.
• آنجلیکا هیوستن، زن زندگی جک نیکلسون در آن زمان، در صحنه­ی بازگشت افراد از ماهی­گیری، بر روی پل – اسکله دیده می­شود.
• کن کیسی داستان­اش را بر اساس تجربیات کاری خود در بیمارستانی در کالیفرنیا نوشته.
• پس از یک شب اتفاق افتاد و سکوت بره­ها، پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته سومین فیلم تاریخ سینمای آمریکاست که پنج جایزه­ی اصلی (فیلم، کارگردان، بازیگر مرد و زن و فیلمنامه) را از آنِ خود کرده. بازیگرها برای غرق شدن در شخصیت خود، در تمامی دوره­ی فیلمبرداری در همان بیمارستان روانی زندگی می­کردند و حتی در همان جا خوابیدند. نیکلسون این «توی نقش فرو رفتن» را زیاد نمی­توانست تحمل کند و هر روز موقع ناهار از آنجا خارج می­شد.

قرار بود چی بشه، چی شد

• نقش مک­مورفی را در اصل به جمیز کان پیشنهاد کردند. مارلون براندو و جین هکمن نیز در صورت لزوم نظر گرفته شده بودند که اگر این نشد، آن.
• بازیگران زنی که نقش پرستار راچد را رد کردند از جمله عبارت بودند از: کالین دیوهرست، جین فاندا، ژران مورو، الن برستاین، فی داناوی، جرالدین پیچ، آنجلا لندزبری و آن بنکرافت.
• حقوق اقتباس سینمایی کتاب را کرک داگلاس خرید ولی نتوانست هیچ استودیوی را به ساختن آن راضی کند. او سال­ها دو دستی به این کتاب چسبیده بود تا اینکه پسرش مایکل پروژه را آغاز کرد. کرک داگلاس خودش با خیال ایفای نقش مک­مورفی حقوق کتاب را خریده بود ولی وقتی که سرانجام پروژه راه افتاد دیگر خیلی مسن شده بود.

نظر منتقدها

پالین کیل (نیویورکر): «اقتباس سینمایی موثر و کوبنده­ی رمان کن کیسی.»

وینسنت کنبی(نیویورک تایمز): «فیلمی کمدی که واقعاً تاب تحمل پایانِ تراژیک­ش را ندارد. پایانی که آنقدر کلی و سرهم­بندی شده است که نمی­تواند آن طور که باید تأثیر بگذارد ولی با چنان سرزندگی بازی شده که برخلاف آن استعاره­های برنامه­ریزی شده­اش، به نمایش­اش از احساسات انسانی، واکنش نشان می­دهیم.»

کارگردان

میلوش فورمن موقع صحبت از این فیلم­اش گفت: «فورمن یکی از معدود فیلمسازان خارجی است که جایگاهی رفیع در هالیوود یافته. پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته با واکنش­های مثبت و منفی روبرو شد. وینسنت کنبی نوشت: «آقای فورمن وقتی خوب است که استعداد خود را در زمینه­ی کمدی دیوانه­وار به کار می­برد و نه زمانی که مفهوم­های از پیش شناخته شده­ی خوش سلیقگی و در یک کلام، اخلاقی را به چالش می­طلبد.» اگر چه پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته به کعنای واقعی به کلمه «کمدی» نیست ولی فوررمن سعی کرد تا در تله­ی فیلم­های «پیام­دار» و «پیروزی اراده»ای نیفتد. در اینجا از احساسات رقیقه چندان خبری نیست و فیلم خشم و عصبانتیت­اش را سر قدرت­های بی­فکری خالی کرده که چنان تشکیلات سرکوب کننده­ای را می­گردانند. فورمن جزو کسانیی است که خانواده­ی خود را در اردوگاه­های مرگ نازی از دست داده و توسط خویشان­اش بزرگ شده. در بین فیلم­های پر از طنز و شوخی اولیه­اش که در زادگاه­اش چکسلواکی ساخت از جمله باید به این­ها اشاره کرد: عشق­های یک دختر مو بور (اسکار بهترین فیلم خارجی،1965) و شب­نشینی آتش­نشان­ها که تعبیر و تفسیر طنزآلوده­اش بود از کمونیسم. نخستین فیلم آمریکای­اش، به پرواز درآمدن (971) اثر بسیار شوخ طبعانه­ای بود. پرواز بر فراز آشیانه­ی فاخته برای­اش شهرت و اعتبار به ارمغان آورد و باعث شد بعداً این فیلم­ها را بسازد: مو (1979)، رگتایم (1981)، آمادئوس (اسکار بهترین کارگردان،1984)، ولمونت (1989)، مردم علیه لری فلینت (1996) و مردی روی ماه (1999).

مورفی از بیماران معمولاً بی­حال بخش می­خواهد که در مورد تماشای مسابقات فوتبال از تلویزیون که پرستار راچد مخالف آن است، رأی­گیری شود. مورفی از جماعت می­خواهد که موافق­ها دست­هایشان را بالا بگیرند. هر نه نفر دست­شان را بالا می­برند و مورفی خود را پیروز ماجرا حس می­کند ولی پرستار راچد جور دیگری تصمیم گرفته است.

پرستار: آقای مورفی در این بخش هجده تا مریض هست و شما باید رأی اکثریت رو داشته باشین تا بتونید سیاست بخش رو عوض کنین. بنابراین، آقایون شما می­تونین دستاتونو پائین بیارین.

مورفی: منظورتون اینه که شما می­خواین رأی این الاغای بدبخت رو به حساب بیارین؛ اونا حتی نمی­دونن دارن از چی حرف می­زنن.

در حالی که پرستار جلسه را مختومه اعلام می­کند، چیف یواش یواش دست­اش را بالا می­برد. مک­مورفی سر از پا نمی­شناسد ولی پرستار راچد این رأی را قبول ندارد. مورفی که کفری شده تأکید دارد که حالا اکثریت ده به هشت به نفع آنهاست و رأی چیف که به زور دست­اش را بالا نگه داشته، حساب می­شود.

پرستار: آقای مورفی، وقتی جلسه مختومه اعلام شد، رأی 9 به 9 بود.

مک­مورفی که حاضر نیست کوتاه بیاید، راهی برای به هم ریختن اوضاع پیدا می­کند: به تلویزیون زل ی­زند و وانمود می­کند که دارد مسابقه را تماشا می­کند و به بازی خیالی روی صحنه­ی تلویزیون واکنش نشان می­دهد و داد می­زند و تشویق می­کند. شور و هیجان او، بیماران دیگر را نیز وارد معرکه می­کند. در حالی که آنها نیز (تقریباً) باور کرده­اند که بازی را تماشا می­کنند، چهره­ی پیروزمندانه­شان را بر روی صفحه­ی سیاه و خاموش تلویزیون مشاهده می­کنیم.