فیلم هشت و نیم 1963

درآمدی بر فیلم هشت و نیم 1963

خلاصه داستان

گوئیدو انسلمی (مارچلو ماسترویانی)، کارگردان معروف، «گیر خلاقانه» پیدا کرده. قرار است پروژه تازه­اش جلوی دوربین برود و او هنسوز فیلنامه­ای ندارد. گوئیدو برای الهام­گیری به خاطرات دوران کودکی و امیال فرو خفته­اش نقب می­زند و فانتزی­هایی درباره­ی زن­های زندگی­اش در سر می­پروراند. با آنکه هنوز برای تعریف داستانی تجاری آمادگی ندارد، گوئیدو را به زور به محل کنفرانسی مطبوعاتی می­کشانند، که در واقع دکور عظیم و نیمه تمام فیلمی است که در ذهن کامل­اش نکرده. در حالی که سئوال پیچش کرده­اند، به زیر میزی می­خزد و تپانچه­ایبیرون می­کشد. ولی استیصال مرگبارش، در نهایت او را به این نتیجه می­رساند که زندگی تنها یک «شو» یا سیرکی پر سرو صداست، و همین نتیجه­گیری به وی جانی دوباره می­بخشد.

کارگردان: فدریکو فللینی. نویسنده­ی فیلنامه: فللینی، انیو فلایانو، تولیو پینه­لی، برونلو روندی. بازیگران: مارچلو ماسترویانی (گوئیدو)، کلودیا کادیناله (کلودیا)، آنوک امه (لوییزا)، روسلا فالک (روسلا)، باربارا استیل (گلوریا مورن)، مادلن لوبو (بازیگر زن فرانسوی)، کاترینا بوراتو (زن شیک پوش)، ادرا گیل (لاسارا گینا)، گیدو اُلبرتی (تهیه­کننده)، ماریو کونوکیا (کارگردان)، برونو آگوستینی (دستیار صحنه). تهیه­کننده: آنجلو ریزولی، محصول ایمبسی پیکچرز، مدت:135 دقیقه. فروش: 100 هزار دلار (در آمریکا).

اسکارها:

• بهترین فیلم خارجی.
• بهترین طراحی لباس.
• بهترین فیلمبرداری سیاه و سفید: پی­یرو گیراردی.

نامزدی­های اسکار:

• بهترین کارگردان: فدریکو فللینی.
• بهترین فیلنامه اریژینال: فللینی، فلایانو، پینه­لی، روندی.

سایر برندگان اسکار 1963:

• بهترین فیلم: تام جونز.
• بهترین کارگردان: تونی ریچاردسن (تام جونز)
• بهترین بازیگر: سیدنی پواتیه (زنبق­های دره)
• بهترین بازیگر زن: پاتریسیا نیل (هاد)
• بهترین بازیگر نقش مکمل: ملوین داگلاس (هاد)
• بهترین بازیگر زن نقش مکمل: مارگرت روترفورد (اشخاص خیلی مهم)

سردرگمیِ زیبا

در چهل سالگی، بحران میانسالگی و اضطراب و نگرانی­هایش، بدجور گریبان فللینی را گرفته بود. ولی تاریخ سینما شانس آورد و او، به امید یافتن درمان این درد، دوربین­اش را به آینه­ای نفس­گیر تبدیل کرد. عنوان اصلی این فیلم، سردرگمیِ زیبا، به شدت به آن می­آید. موزاییکی از تصاویری غریب و زیبا از مقابل چشمان­مان عبور می­کنند، تصاویری که فللینی امید داشت تکانی به او بدهند و به وی الهام ببخشند و باعث احیای قوه خلاقیت­اش شوند. فللینی که هیچ وقت بنده­ی فیلنامه نبود، در اینجا فیلنامه را کناری نهاده و این غریزه فیلمسازی­اش است که وی را پیش می­برد. از اینجا به کجا خواهیم رفت؟ سالن بزرگ «سونا»یی یادآور دانته و دنیایش، منزلگاهی مملو از زنانی که علیه­اش سر به شورش می­گذارند، و یا پایگاهی برای پرتاب موشک، که مجلس گردانی پیر از آن مراقبت می­کند. اینکه مقصد کجاست و به کجا می­برد ما را، اهمیتی ندارد. مهم این است که راننده این اتومبیل بی­ترمز، با اعتماد به نفس کامل پیش می­رود. سفری به عمق ذهنیت پربار یک فیلمساز نابغه، که در حقیقت، در حال روانکاوی خویش است… گویی با چشمان باز رویا می­بینیم.

بازیگران

مارچلو ماسترویانی: ماسترویانی به اتفاق فللینی در مدرسه بازیگری تحصیل می­کرد، تا پایان عمر، یار و همکار او باقی ماند. ماسترونی همزاد سینمایی فللینی، و تنها استثناء در قاعده­ی فیلمسازی او بود که اعتقاد داشت نباید بیش از دوبار از بازیگری در فیلمی استفاده کند. وقتی در فیلم، فللینی شخصیت مارچلو را از نویسنده به کارگردان تبدیل کرد، نگران بود که بعداً در فیلمی دیگر چطور او را به نویسنده تبدیل نماید؟ ولی بعدها به این نتیجه رسید که این قضیه چندان اهمیتی ندارد و این مارچلوی کارگردان همان مارچلوی نویسنده است که حالا یک رمان نوشته است! کارگردان و ستاره­اش، مارچلو، زندگی­های خصوصی به شدت مشابهی داشتند و هردو با زنانی وفادار ازدواج کرده بودند که با وجود شیطنت شوهران­شان تا پایان در کنارشان ماندند. در 5/8، مطرح کردن جزییات بی­وفایی­های گوئیدو، معذب کننده، ولی لازم است. وقتی می­گویند «زندگی از رو دست هنر کپی­برداری می­کند»، همین است. موضوع طلاق به سبک ایتالیایی (1962)، و بعد ازدواج به سبک ایتالیایی (1964)، چندان هم از زندگی واقعی بازیگر اصلی­اش فاصله نداشت. مارچلو در میانسالگی نقش ژیگولوی باورپذیری را در کازانووا 70 (1965) ایفا کرد و در یک روز به خصوص در نقش نویسنده­ای غیرمتعارف در ایتالیای تحت سلطه موسولینی فاشیست، در کنار سوفیا لورن بازی متاثر کننده­ای ارایه داد.

اَنوک امه: در نقش زنی شیک­پوش در زندگی شیرین فللینی، زندگی خوشی داشت؛ ولی در اینجا در نقش لوییزا، همسر صبور و دردمند مارچلو، زندگی خوشی ندارد. این خانم بازیگر خیلی به سر و شکل­اش اهمیت می­داد و حاضر نبود روی پرده سیگار بکشد چون می­گفت حالت چشم­هایش را عوض می­کند. و در واقع امر نیز چشم­هایش مشکل داشت و در خارج از صحنه عینک می­زد. فللینی، او را به زور به لوییزا تبدیل کرد و وادارش نمود پشت هم سیگار دود کند و حتی برای آنکه وی را به شخصیت زن امل فیلنامه­اش مبدل نماید، مژه­های حسابی بلندش را کوتاه کرد.

ساندرا میلو: در نقش کارلا، ابتدا پیشنهاد فللینی را برای بازی در این فیلم رد کرد. ولی خود بهتر می­دانست برای این نقش بهتر از خودش پیدا نمی­شود. بنابراین پس از چند روز، همراه با یک فیلمبردار، ناغافل به خانه فللینی رفت تا کارگردان 5/8 از او تست بگیرد. فللینی و میلو در خارج از دنیای سینما نیز دوستانی بسیار صمیمی باقی ماندند. کار و حرفه­ی ساندرا میلو، به سینمای اروپا محدود بود و بعدها در یکی دیگر از فیلم­های فللینی، جولیای ارواح نیز حضور فراموش نشدنی داشت.

کارگردان

فدریکو فللینی داشت از خیر این پروژه می­گذشت که ناگهان به فکر افتاد قهرمان همزادش، گوئیدو، را از یک نویسنده به یک فیلمساز تبدیل کند. اما، هنوز نمی­دانست چه سروشکلی به فیلم­اش بدهد و بنابراین آمد و جسارت به خرج داد و این خلاء را با نشان دادن فرایند خلاقیت اثری هنری و مشکلات سر راه، پسر کرد. با آنکه در ایتالیا، فللینی را همچون بتی می­پرستیدند، ولی خود در این فیلم، کماکان، ماهیت نگاه انتقادی نسبت به خودش را حفظ کرد. او خوش برخورد به نظر می­رسید ولی در واقع این نقابی بود که به کمک­اش، بی­علاقگی­اش را به دیگران پنهان می­کرد. به محض آنکه از قلق­های نویسنده یا بازیگری سر در می­آورد، و قابلیت­هایشان را به طور کامل مورد بهره­برداری قرار می­داد، دیگر سراغ­شان را هم نمی­گرفت. با وجود این، همیشه صفی طولانی از جماعتی را پشت در دفترش می­دید که مشتاق همکاری با  او بودند. آنها به درستی دریافته بودند که با میکل آنژ عالم سینما سروکار دارند؛ هنرمندی یکتا که به خاطر آثاری با محتوای شخصی و قابلیت در ثبت بی­عیب و نقص جوهره­ی فرهنگ معاصر، آثاری ابدی­اند. موقع فیلمبرداری 5/8 از دوست تهیه­کننده­ای پرسید آیا فیلم­اش در آمریکا مخاطبی نیز پیدا خواهد کرد؟ دوست مربوطه پاسخ داد: «خیر، آمریکایی هنوز برای اینگونه نمادهای بصری آمادگی ندارند.» ولی خب، در آن سال، اسکار بهترین فیلم خارجی را همین فیلم برد و نشان داد که آمریکایی­ها خیلی هم پرت نیستند!

پشت صحنه

• زمانی که فللینی در تهیه و تدارک این فیلم بود، یک آگاهی در مطبوعات چاپ کرد که در آن «از هر زنی که فکر می­کند زیبایی کمیاب و کلاسیکی دارد»، خواسته شده بود خود را برای مصاحبه به دفترش معرفی کند. جماعت زیادی از زنانی که چنان تصوری از خود داشتند، به استودیدهای چینه­چیتا هجوم بردند و فللینی از بین آنها، زنان عجیب و غریب 5/8 را انتخاب کرد.
• فللینی از طرفداران پروپا قرص داستان­های مصور یا کامیک بود و یکی از اولین کارهایی که در دوران جوانی انجام داد، ترجمه فلاش گوردن به زیان ایتالیایی بود.
• جولینا ماسینا، الهه الهام و همسر صبور فللینی، درست پنج ماه بعد از مرگ فللینی در سال 1995 دق کرد. ماسینا در تعداد قابل توجهی از فیلم­های فللینی یازی کرده بود و حضور اوست که، به خصوص، جاده (1954)، شب­های کابیریا (1957)، جولیتای ارواح (1965)، و جینجر و راجرز (1986) را فراموش نشدنی کرده است.

نظر منتقدها

راجر ایبرت (شیکاگو سان تایمز): «فیلم­هایی مثل این، حالت آب سردی را دارند که به صورتت بپاشی: اگر بخواهی، یادت می­آورند که فیلم­ها واقعاً می­توانند تکان دهند. طرفه آن که فیلم فللینی درباره­ی ورشکستگی هنری است، ولی از لحاظ بداعت و ابتکار، غنی­تر و پربارتر از غالب فیلم­هایی است که در اطراف می­بینی.» جوزف بنت (کنیون ریویو): «5/8 احتمالا بدترین فیلمی است که توسط کارگردانی ایتالیایی سلخته شده؛ یک تکه آشغال خودنمایانه.»

صحنه فراموش نشدنی

صحنه افتتاحیه 5/8 ما را به سر وقت راه­بندانی شدید در رم می­برد. صدها وسیله نقلیه در جایی گیر افتاده­اند و رانندگان و سرنشینان، گیج و خسته و مستاصل، به یکدیگر یا به ما می­نگرند. بسیاری از آنها، به خالی جلوی رویشان نگاه می­کنند. دوربین، به معنای واقعی کلمه، درمانده است چون آن هم گویی دنبال علت این راه­بندان یا نگاه­های مستاصل و منگ می­گردد. دوربین، سرانجام در عقب اتومبیل گوئید قرار و آرام می­گیرد. ناگهان اتومبیل پر از دود اگزوز می­شود. گوئیدو، تلاش می­کند تا خود را از آن دودهای کشنده رها سازد. مستاصلانه به در و دیوار اتومبیل لگد می­زند و چنگ می­اندازد. مردمی که در سایر اتومبیل­ها هستند، با بی­تفاوتی او را می­نگرند. سرانجام، همچون نوزادی که بازور و زحمت از رهدان مادری بیرون بیاید، از سقف اتومبیل پدیدار می­شود. در حالی که بادی تهدیدکننده می­وزد، از فراز اتومبیل­ها، به سوی ساحل دریا به پرواز درمی­آید و در آنجاست که پی می­برد پایش به بادبادکی بند است… او خود همان بادبادک است! از آن پایین، مردی نخ بادبادک را پاره می­کند و گوئیدو با سر به سوی سقوط می­کند.